آسمان‌نمای‌گنبد مینا؛ خوب، بد، زشت

آسمان‌نما و رصدخانه هر دو بناهایی هستند که غالبا با گنبدهایشان شناخته می‌شوند؛ اما کارکرد گنبد آسمان‌نما با گنبد رصدخانه که زیر آن تلسکوپی برای رصد اجرام آسمانی پیش‌بینی شده متفاوت است. آسمان‌نما (Planetarium) ساختمانی است با سقفی به شکل نیمکره که داخلش از پروژکتوری برای نمایش ستاره‌ها روی سقف استفاده می‌شود تا نمایی شبیه‌سازی شده از آسمان شب را برای مردم شهرنشین ـ که شاید فرصت تماشای منظره واقعی آسمان پرستاره را در خارج از شهر نداشته‌اند ـ شبیه‌سازی کند. آسمان‌نماها ابعاد مختلف و انواع گوناگون دارند. پیشتر تجربه ما در تهران از یک آسمان‌نمای بزرگ به آسمان‌نمای خیابان معلم که متعلق به سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح است، محدود می‌شد و البته تعدادی آسمان‌نمای چتری در مراکز کانون پرورش فکری و آسمان‌نماهای رومیزی که در رده ابزارهای کمک آموزشی قرار می‌گیرند. سرانجام مهر سال گذشته به همت شهرداری تهران، آسمان‌نمایی بزرگ و مجلل، در قلب پایتخت در محوطه بین پارک ‌آب و آتش و پارک نوروز در اراضی عباس‌آباد تهران افتتاح شد. بنایی بغایت زیبا با معماری‌ای که از بالا شبیه به خورشید دیده می‌شود.

تجربه بازدید از گنبد مینا

حدود دو هفته پس از افتتاح گنبد مینا و در شرایطی که هنوز بازدید عمومی از آن به طور مفصل راه‌اندازی نشده بود به همراه جمعی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران در حوزه نجوم بازدید اختصاصی از گنبد داشتیم. آن زمان پروژکتور استاربال (Star Ball) که وظیفه اصلی نمایش با کیفیت ستاره‌ها و شبیه‌سازی آسمان شب را در آسمان‌نما به‌عهده دارد هنوز در مرکز گنبد قرار نگرفته بود و نمایش ستاره‌ها با پروژکتورهای 4K به صورت نرم‌افزاری انجام می‌شد. مسئولان گنبد می‌گفتند بزودی قرار است استار بال تهیه و زیر گنبد نصب شود. جذابیت آن سازه برای من که پیش از آن تجربه بازدید از دو آسمان‌نمای مدرن در شهرهای پکن و لیسبون را داشتم، آنقدر مطلوب بود که بتوانم اشکالات جزئی در فرم نمایش ستاره‌ها در برخی قسمت‌ها به صورت دوتایی و ایراد در متن صوتی فیلم‌ها را در مورد چنین بنای تازه تأسیسی نادیده بگیرم. در نظر داشته باشیم آسمان‌نما و مرکز علم گنبد مینا در اوج تحریم‌ها و در شرایطی در کشور راه‌اندازی شده که تا قبل از آن بجز دو آسمان‌نمای متعلق به ارتش، تقریبا بیشتر آسمان‌نماها به علل گوناگون که مهم‌ترین آنها نبود نیروی متخصص است یا هنوز نصب نشده‌اند یا این که بلااستفاده مانده‌اند. حالا که در آستانه یک سالگی این بنای ارزشمند هستیم، در شرایطی که انتظار می‌رفت این مرکز در این مدت پخته‌تر و اشکالات و کاستی‌های اولیه آن برطرف شود، می‌بینیم برخی ایرادهای تازه نیز به فهرست قبلی افزوده شده است.

قلب گنبد مینا کجاست؟

مهندس احمد دالکی، از پیشگامان ترویج نجوم در ایران و از طراحان مرکز علوم و ستاره‌شناسی و رصدخانه آموزشی زعفرانیه است. وی که تا امروز از آسمان‌نماهای متعدد جهان بازدید داشته، در گفت‌وگو با جام‌جم ضمن تقدیر از اقدام ارزشمند شهرداری تهران در راه‌اندازی و راهبری گنبد مینا درباره این مجموعه می‌گوید: اصولا در آسمان‌نماها برای نمایش منظره آسمان از پروژکتورهای دمبلی‌شکل در فرم قدیمی یا پروژکتورهای دیجیتالی‌ در شکل جدیدتر آن استفاده می‌شود که به صورت هیدرولیک بالا و پایین می‌روند. این پروژکتور اصلی است که اصولا به آسمان‌نما هویت می‌دهد. با این حال در دیداری که از گنبد مینا داشتم این ابزار را ندیدم که امیدوارم مسئولان در صدد برطرف کردن این نقص باشند.

دکتر محمدتقی میرترابی، اخترفیزیکدان و عضو هیات علمی گروه فیزیک دانشگاه الزهرا که از چهره‌های دانشگاهی فعال در حوزه ترویج نجوم است، در گفت‌وگو با جام‌جم در خصوص اهمیت استفاده از استاربال می‌گوید: شاید فناوری این نوع خاص پروژکتورها وضوح بسیار بالایی را ایجاد کند، ولی با توجه به پیشرفت فناوری دیجیتال در دهه اخیر بعید می‌دانم امکانی وجود داشته باشد که پروژکتورهای فعلی دیجیتال 4K نتوانند آن را پوشش دهند. به نظر من اشکالات جزئی برای عمده مخاطبان چندان به چشم نمی‌آید.

من فکر می‌کنم مردم وقتی به گنبد مینا مراجعه می‌کنند چیزی فراتر از انتظار خود را می‌بینند. البته ممکن است ظرفیت‌های متعددی در این آسمان‌نما هنوز فعال نشده باشد؛ اما کاری که تا همین مرحله پیش رفته است نیز اقدامی مؤثر از سوی شهرداری برای ترویج علم در تهران به عنوان یکی از کلانشهرهای جهان بوده است. بویژه در شرایطی که نمونه‌های معطل مانده و به نتیجه نرسیده زیادی از ساخت آسمان‌نما در کشور وجود دارد.

سیاوش صفاریان‌پور، برنامه‌ساز علمی، تهیه‌کننده و مجری طولانی‌ترین مجموعه علمی تاریخ تلویزیون ایران به نام آسمان شب، طبیعت فراموش شده است. او به‌واسطه سال‌ها تلاش در حوزه‌های مختلف ترویج علم، برنده دهمین دوره جایزه ترویج علم ایران نیز شده است. صفاریان‌پور در گفت‌وگو با جام‌جم وجود پروژکتور اصلی در مرکز گنبد را نکته تکمیل‌کننده گنبد مینا می‌داند و ادامه کار نمایش در آسمان‌نما با وضع فعلی را به دور از استانداردها در شرایطی ابتدایی قلمداد می‌کند. صفاریان‌پور می‌گوید: معماری و فناوری به کار رفته در گنبد مینا عالی است. اما محصول نهایی که ارائه می‌شود از آنچه از این مجموعه انتظار می‌رود فاصله زیادی دارد. مسلما بیشتر مخاطبان عمومی چون پیش از این نمونه مشابهی از یک آسمان‌نمای مدرن ندیده‌اند، نمی‌توانند درباره کیفیت آنچه می‌بینند قضاوت کنند. اگر شرایط آسمان‌نمای فعلی را با نمونه‌های مشابه‌اش در دنیا مقایسه ‌کنیم، می‌بینیم سطح استانداردهایی که ادعا می‌شود پایین‌تر است. برای آسمان‌نمایی با این عظمت استفاده از پروژکتور استاربال در مرکز گنبد یک ضرورت است و نمی‌توان کار را با فناوری پروجکشن که در آسمان‌نماهای کوچک و پرتابل هم قابل استفاده است پیش برد. ما درباره آسمان‌نمایی صحبت می‌کنیم که ادعای بزرگ‌ترین آسمان‌نمای خاورمیانه یا دست‌کم ایران را دارد. صفاریان‌پور معتقد است وقتی نمایش آسمان در یک آسمان‌نمای بزرگ با نرم‌افزاری انجام شود که مردم عادی هم می‌توانند آن را در رایانه‌ خود داشته باشند، آن وقت خاصیت جادویی آسمان‌نما دیگر برای بیننده اثری نخواهد داشت. اگر از واژه آسمان‌نما برای بنایی با آن عظمت و معماری زیبا استفاده می‌کنیم، تصویری که داخل گنبد نمایش داده می‌شود هم باید کیفیتی در حد همان عمارت و شاخص‌های یک آسمان‌نمای مدرن داشته باشد؛ ستاره‌هایی که به صورت نقاط ریز نمایش داده می‌شوند، جادوی تصویر و جلوه‌های بصری جذاب. این آسمان‌نما قطعا با سینمای سه‌بعدی تفاوت دارد. در حال حاضر ستاره‌ها در بعضی بخش‌های گنبد به صورت دوتایی دیده می‌شود و اشکالات علمی در فایل صوتی وجود دارد.

با این حال وجود این اشکالات را مدیرعامل گنبد مینا رد می‌کند و بیان آن را ناشی از مقایسه گنبد 18 متری آسمان‌نما با تلویزیون‌های خانگی می‌داند و معتقد است: استفاده از عینک‌های سه‌بعدی طبیعتا وضوح تصویر را تا 30 درصد کاهش می‌دهد و اشکال فایل صوتی در حد اشتباه در تلفظ فتحه و کسره است.

ارائه توضیحات زنده در آسمان‌نما تداعی‌گر سبک‌ نقالی

در حال حاضر ارائه توضیحات پیرامون آنچه آسمان شب بر سقف داخلی گنبد مینا به نمایش در می‌آید به صورت زنده و توسط یک کارشناس باتجربه انجام می‌شود. در این خصوص مهندس دالکی معتقد است: ضبط شده بودن فایل صوتی توضیحات، یک روش جاری استاندارد است که به‌صورت خودکار همراه با یک موسیقی ملایم و متناسب با فرهنگ هر کشور در آسمان‌نماهای بزرگ جهان معمولا در سه تا چهار سطح مختلف برای مخاطبان از گروه‌های سنی و با سطوح تحصیلات مختلف تهیه و ارائه می‌شود. در این حالت امکان ارائه همان برنامه بدون کم و کاست به زبان‌های دیگر هم از طریق گوشی وجود خواهد داشت و در پایان حاضران می‌توانند سوالات خود را از کارشناسی که در گنبد حاضر‌ است بپرسند.

اما صفاریان‌پور بنا به تجربه‌اش در ارتباط رودررو با مخاطبان، ارائه توضیحات به صورت زنده در گنبد مینا را یک مزیت ممتاز برای این مجموعه می‌داند و معتقد است: کارشناس نجوم گنبد مینا در این حالت می‌تواند با شرایطی که از حاضران و طیف سنی و تحصیلی آنها در سالن می‌بیند، سطح ارائه توضیحات علمی در حین نمایش را متناسب با مخاطبان تنظیم کند. ما زمانی بهتر است سراغ شیوه ضبط شده توضیحات برویم که بر اساس مدت‌ها ارائه زنده به یک سطحی از استاندارد متناسب با مخاطب ایرانی گنبد مینا برسیم و آن‌گاه توضیحات را در چند سطح مختلف به‌صورت ضبط شده در عالی‌ترین حد ممکن ارائه دهیم. در غیر این صورت وقتی حس و حال منطبق با شرایط زمانی شخص کارشناس حاضر در سالن ضمن اجرای زنده به مخاطبان القا می‌شود، قطعا ارتباط عمیق‌تری نسبت به یک نوار ضبط شده با مخاطب برقرار خواهد کرد. در نظر داشته باشیم سبک روایت‌گری نقالی از سال‌ها پیش در تار و پود فرهنگ ما ریشه دوانده و قطعا بازخورد زنده گرفتن از مخاطب بر شیوه ارائه می‌تواند اثر مطلوبی بگذارد.

پتانسیل راهروی جانبی گنبد

معمولا در حاشیه آسمان‌نماها، جایی که راهروی کناری اتاق اصلی آسمان‌نما محسوب می‌شود، ابزارهای آموزشی متعددی نصب می‌شود. این کار در حال حاضر به شکل بسیار محدودی در محوطه بزرگ داخلی انجام شده است، آن هم با چند ابزار به عاریت گرفته شده از موزه علم و فناوری. نمایشگاهی که بعید به نظر می‌رسد در نسل جوان امروزی که ده‌ها برنامه جذاب در گوشی و تبلت خود دارد، بتواند حداقلی از کنجکاوی را غلغلک دهد! کافی است برای نمونه از آسمان‌نمای پکن بازدید کنید تا از تماشای ده‌ها ابزار کمک‌آموزشی برای فهم مفاهیم مرتبط با کره آسمان، سیاره‌ها و سیاهچاله‌ها شگفت زده شوید. در این باره مهندس دالکی ضمن اشاره به تجربه خود در بازدید از آسمان‌نمای شهر مکزیکوسیتی می‌گوید: در آنجا مجموعه‌ای از تصاویر اخترشناسان جهان از فرهنگ‌های مختلف را دیدم که کنار هم به دیوار نصب کرده بودند. در میان آنها تصویری که بسیار شبیه به تصویر غیاث‌الدین جمشید کاشانی بود توجهم را به خود جلب کرد؛ آن هم برای من که از سوی دیگر کره زمین از آن آسمان‌نما بازدید می‌کردم. این تصاویر برای بازدیدکنندگان بسیار الهام‌بخش می‌تواند باشد.

صفاریان‌پور نیز معتقد است از این فضا باید به عنوان لابی برای جای دادن بازدیدکنندگان پر شمار استفاده کرد، یا از یک فضای نمایشگاهی باید بهره برد. هیچ‌کدام از این دو حالت هنوز رخ نداده و عملا این فضای عالی بلااستفاده مانده است. میرترابی در این باره می‌گوید: باید به ابزارآلات فعلی داخل گنبد خوراک علمی داده شود. فیلم‌های فعلی که در ویدئو‌وال‌ها نمایش داده می‌شود کم‌تعداد است که ظاهرا مشکلاتی در تأمین آنها از خارج از کشور وجود داشته است. همین‌طور اگر به سبک آسمان‌نماهای مشابه در جهان، نمایشگاهی از ابزارهای نجومی در کنار فروشگاهی که قابلیت عرضه وسایل ساده علمی و یادبودهای بازدید از آسمان‌نما را ارائه کند تا بازدیدکنندگان وقت بیشتری را در اطراف آسمان‌نما صرف کنند، قطعا به پربارتر شدن مجموعه کمک می‌کند.

گنبد مینا و ترویج علم

مناسبت‌ها و جشنواره‌های نجومی مانند روز جهانی نجوم در کشورهای مختلف یا جشنواره نجوم قشم در ایران متناسب با رویدادهای نجومی برگزار می‌‌شوند. علت این است که رخداد یک پدیده نجومی و انتشار اخبار آن از طریق رسانه‌ها مردم را آماده حضور در فضاهای علمی خواهد کرد. در چنین شرایطی است که برگزاری برنامه‌هایی مثل روز نجوم و شب یوری در ایران با استقبال مردم برگزار می‌شود. با وجود تجربه قریب به دو دهه اجرای برنامه‌های ترویج نجوم در ایران، مسئولان گنبد مینا در شرایطی که در بازه دهم تا شانزدهم مرداد هیچ رویداد نجومی بخصوصی در آسمان رخ نداده بود، به برگزاری یک جشنواره نجومی در گنبد مینا اقدام کردند. جشنواره‌ای متشکل از غرفه معرفی گنبد مینا و گالری تصاویر نجومی، دو فروشگاه از محصولاتی با طرح‌های نجوم، دو فروشگاه صنایع دستی و یک بوفه، تخفیف 30 درصدی در بازدید، کارگاه‌های رایگان در فضای باز و البته رصد عمومی آسمان شب (تقریبا محدود به سیاره زحل) با تلسکوپ. گویی زمان به عقب برگشته و تجربه‌ای از برگزاری برنامه‌های ترویج نجوم در ایران وجود ندارد.

پس از بازدید از جشنواره در گفت‌وگویی که با فاطمه فردین راد، مدیرعامل گنبد مینا داشتم، علت انتخاب بازه زمانی جشنواره را جویا شدم. وی در پاسخ گفت: در حقیقت جشنواره ما یک جشنواره تابستانه علمی است، با عنوان جشنواره نجوم؛ اینجا آسمان‌نما و مرکز علم است و هدف ما آشنایی مخاطبان با پیشینه عمیق علمی کشور ماست. اما سیاوش صفاریان‌پور که از این جشنواره تابستانی بازدید کرده معتقد است این برنامه بیشتر به «چند‌شنبه بازار» شبیه بوده تا یک جشنواره نجومی. وی فرم چیدمان و وجود غرفه‌های صنایع دستی غیر مرتبط در چنین جشنواره‌ای را در تضاد با شأن و جایگاه گنبد مینا می‌داند و می‌گوید: مطمئنم معماری که گنبد مینا را طراحی کرده، اگر منظره غرفه‌های جای گرفته در لابه لای شاخک‌های اطراف گنبد را می‌دید، قطعا از کرده خود پشیمان می‌شد.

فردین راد اوقات فراغت تابستان را زمان مناسبی برای برگزاری جشنواره نجوم دانست و تصریح کرد: ما برای برگزاری این جشنواره خواستیم سنت‌شکنی کنیم. در انتهای مرداد نیز جشنواره موشک آبی را خواهیم داشت. سیزدهم شهریور نیز به مناسبت روز ابوریحان بیرونی می‌خواهیم از ساعت آفتابی بهره‌برداری کنیم. وی در پاسخ به این که آیا زمان جشنواره‌های نجومی مشابه در دنیا به همین روش انتخاب می‌شود یا خیر اظهار بی‌اطلاعی کرد.

اما صفاریان‌پور در خصوص این سنت‌شکنی می‌گوید: زمانی این کار در ترویج علم جایز است که بتوانید مخاطب مرتبط با موضوع مورد نظر خود را جذب کنید. ابداع روش‌های جدید، چیزی است که مروجان علم در تمام دنیا سال‌هاست به دنبال آن هستند. البته قابل درک است که شاید گاهی یک بازه زمانی در تقویم کاری یک مجموعه قابلیت بهتری برای اجرای یک جشنواره را ایجاد کند. اما سنت‌شکنی در ترویج علم، چیزی است که در محتوا و شکل ارائه باید رخ بدهد، نه انتخاب یک بازه زمانی. در غیر این صورت با استقبال سرد جامعه روبه‌رو می‌شویم.

فردین راد بر مردمی بودن گنبد مینا و استقبال قابل توجه از آن تأکید دارد و می‌گوید: از هر کمک و همکاری استقبال می‌کنیم . وی می‌افزاید در سه ماهه اول امسال 11 هزار بلیت در گنبد مینا فروخته شده و 26 نفر هم در کلاس‌های آموزشی این مرکز شرکت کرده‌اند. این در حالی است که برنده جایزه ترویج علم ایران معتقد است: اگر استقبالی تا به حال از گنبد مینا شده، به علت خوش اقبالی این مجموعه در قرارگیری در یکی از بهترین نقاط گردشگری در کل ایران بوده است. کافی است به تعداد افرادی که حتی در روزهای غیرتعطیل به پارک آب و آتش مراجعه می‌کنند نگاه کنیم و ببینیم چند درصدشان مایلند از گنبد مینا بازدید کنند. آن وقت است که می‌بینید عدد 11 هزار بازدید کننده در سه ماه در مقایسه با تعداد زیلوهایی‌ که مردم هر شب در محوطه پارک برای صرف شام پهن می‌کنند و البته ظرفیت‌های عظیم گنبد مینا برای ترویج علم چقدر ناچیز است. وی به طعنه می‌گوید: گنبد مینا یک اتومبیل رولزرویس است که در حد وانت از آن استفاده می‌کنیم. پتانسیل این سازه خیلی بیشتر از اینهاست. این وضع باعث می‌شود سطح توقع و سلیقه مردم از یک آسمان‌نمای مدرن پایین بیاید.

‌چقدر گنبد مینا را می‌شناسید؟

دکتر میرترابی معتقد است هنوز تبلیغات قابل ملاحظه‌ای برای آشنایی عموم با این مرکز علمی جذاب انجام نشده و بیشتر مراجعان پارک آب و آتش اصولا نمی‌دانند این بنای متفاوت چطور جایی است. وی می‌گوید: با توجه به جذابیت‌های گنبد مینا در صورت تبلیغات مناسب بویژه در صداوسیما حتما استقبال بهتری از طرف مردم صورت خواهد گرفت. صفاریان‌پور نیز ضمن تائید نظر دکتر میرترابی معتقد است: ترجمه واژه به واژه اصطلاح لاتین Science Centre به صورت مرکز علم برای این مجموعه موجب فاصله گرفتن مردم می‌شود. در فرهنگ عامه، مرکز علم جایی را در ذهن تداعی می‌کند که دانشمندان در آن مشغول کارند. وی می‌گوید اگر از اصطلاح «خانه علم» برای این مرکز استفاده می‌شد، شاید اقبال بالاتری در جلب توجه مردمی که تابلوی این مجموعه را می‌بینند نصیب خود می‌کرد. در ترویج علم باید به تطبیق فرهنگی توجه داشت؛ از تابلوی ورودی گرفته تا محتوایی که داخل گنبد ارائه می‌شود و البته غرفه‌هایی که در بیرون منظره‌ای زشت را ایجاد می‌کند.

کاظم کوکرم

گروه دانش