اخلاق فردی سنگ بنای اخلاق توحیدی

ادیان الهی نیز به دنبال ارتقای اخلاقی انسان هستند، از این‌رو ادیان الهی بخشی از معارف خود را به مسائل اخلاقی اختصاص خواهند داد. انسان اخلاقی از نگاه اسلام به خدا نزدیک‌تر است. براساس روایتی که از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است، پیامبر اسلام(ص) برای تکمیل کرامت‌های اخلاقی برانگیخته شده است از این‌رو اسلام می‌بایست ساحات زندگی انسان را در نقشه اخلاقی خود در نظر گیرد.

اخلاق فردی و تهذیب نفس در اسلام

براساس یک تقسیم سنتی، یکی از مباحث بنیادی در اخلاق اسلامی، تهذیب نفس یا تزکیه است. تهذیب نفس یا تزکیه عنوانی کلی است برای توصیه‌های اسلام که به منظور تطهیر و پاک کردن نفس اطلاق می‌شود.

خداوند در قرآن می‌فرماید: «... هر کس نفس خود را تزکیه کند، رستگار است و هر کس نفس خود را آلوده ساخت، از لطف خدا محروم گشت». (سوره شمس آیه ۹‌و ۱۰) شاید بتوان مراد از تزکیه و تهذیب را نوعی پاکی درونی خواند. تهذیب نفس ناظر بر درون است. بسیاری از کارشناسان اخلاق هدف تهذیب و تزکیه را مهار نفس اماره خوانده‌اند. شهوت، دروغ، قتل، دزدی و... رذایل اخلاق هستند که محصول آزاد بودن غول درون دانسته می‌شوند. از این‌رو پاکی درونی یا خودسازی مقدمه کسب فضایل خوانده شده است. به نظر عالمان اخلاق اسلامی صفاتی از قبیل حسد، کبر، خودپسندی، شهوت‌رانی و... رسیدن به کمالات نفسانی را ناممکن می‌کند. در روایات آمده است ملائکه داخل خانه‌ای که در آن سگ باشد نمی‌شوند. با تشبیه دل و نفس به خانه و صفات رذیل به سگ، فضایل یا ملائکه نخواهند توانست وارد دلی پررذالت شوند. از این‌رو اخلاق فردی درواقع حرکت نفس به سوی کمالی اخلاقی است.

برای تهذیب نفس شش روش در اسلام توصیه شده است، این روش‌ها عبارتند از؛ تفکر، توجه به کرامت انسانی، مشارطه، مراقبه، محاسبه و مواخذه و مجازات. اما راه‌حل‌های اخلاق فردی تنها پس از پی‎ بردن به اهمیت «نفس» می‌تواند اهمیت داشته باشد. آزادی در اسلام دو بعد درونی و بیرونی دارد و اصالت با آزادی درونی است، زیرا با آزادی انسان از قید و بند نفس اماره است که می‌توان انتخاب‌هایی درست انجام داد.

تزکیه نفس؛ اخلاق توحیدی قرآنی

مریم قهرمانیان پژوهشگر حوزه اخلاق دینی معتقد است که اخلاق توحیدی قرآن به معنای تزکیه نفس است.

وی معتقد است «از تحلیل اخلاق قرآنی و تزکیه نفس و راهکار‌ها و آثار و اهداف آن دو می‌توان نتیجه گرفت که اخلاق توحیدی قرآن کریم،‌‌ همان تزکیه نفس است؛ چراکه تزکیه، قرب الهی و رستگاری و فلاح مطلق را در پی دارد و نتیجه اخلاق قرآنی، عبودیت حبی و قرب و رسیدن به خداوند متعال است و این‌‌ همان فلاح مطلق دنیوی و اخروی است... طبق نظر صاحب‌المیزان، تزکیه نفس و اخلاق، البته نه اخلاق بر مبنای نظر مشهور علمای اخلاق، بلکه اخلاق از منظر قرآن کریم به یک معنا است.»

بادقت در مضامین مربوط به تهذیب و تزکیه نفس این نکته آشکار می‌شود که اخلاق فردی در اسلام یا تزکیه نفس سنگ بنای اخلاق توحیدی است. فرد با تهذیب نفس خود مسیر کمال را می‌پوید و می‌تواند به مقام بندگی برسد، از سوی دیگر اخلاق اجتماعی منوط به تحقق جهاد اکبر است. فردی که نفس پسندیده داشته باشد، خواهد توانست هم فردی مفید برای اجتماع و نیز عبد صالح خداوند باشد.

اخلاق شرط ایمان

ایمان و اعتقاد به باور‌های دینی، صرفا یک جهان‌بینی نیست، بلکه این اعتقاد باید چنان پیوندی با جان یک انسان داشته باشد که خود را در عمل نشان دهد. بدون پیوند ایمان و عمل، گویی چیزی کم است. یکی از تجلیات زندگی ایمانی، زندگی اخلاقی است. زندگی فردی بدون اخلاق نه‌تنها فرد را به هلاکت می‌کشاند که نشانی از ایمان نیز ندارد. «در رابطه با نقش ایمان در ایجاد فضایل اخلاقی (ملکات نفسانی و رفتار ارزشی) کسی تردید ندارد. متفکران مسلمانی که در این زمینه بحث کرده‌اند، بر این امر توافق دارند که ایمان هم در پیدایش، و هم در رشد و بقای فضایل اخلاقی نقش دارد.»

رعایت حقوق دیگران، اعمال کنترل بر اعمال و رعایت ادب نشان از حیاتی اخلاقی است. ایمان هر چند در عمق وجود هر انسان متولد می‌شود، تجلیاتی عینی دارد. دلیل جاذبه مردان خدا را، اخلاق آنها باید دانست؛ اخلاقی که از ایمان برمی‌خیزد.

اخلاق فردی سنگ بنای اخلاق توحیدی

از آنجا که اخلاق شرط ایمان است فرد وقتی می‍‌‌‎تواند مدعی اخلاق توحیدی شود که دارای اخلاق فردی باشد. تزکیه و تهذیب نفس از مقدمات اخلاق فردی از نگاه توحیدی است. بی‌شک فردی که در مادیات غوطه‌ور است، نمی‌تواند مدعی اخلاق توحیدی شود. مصرف‌گرایی و انتخاب سبک‌ زندگی غربی نیز با اخلاق توحیدی نمی‌خواند. برای بهره‌مندی از هدایت قرآنی باید به سوی تزکیه و هدایت نفس رفت. بسیاری از عارفان در فرهنگ اسلامی با پیگیری مستمر اخلاق فردی به عرفان الهی رسیده‌اند. اخلاق توحیدی در نسبت فرد با دیگران و نسبت فرد با خالق، دارای توصیه‌هایی است که سعادت غایی انسان را در بر می‌گیرد، چراکه بدون داشتن اخلاق فردی مسیر کمال طی نخواهد شد. جهاد اکبر و مبارزه با نفس وقتی آغاز می‌شود که انسان بتواند خود را کنترل کند. این خود کنترل‌شده و مورد تزکیه و تهذیب قرار گرفته است که می‌تواند در اجتماع مسیر توحید را بپیماید.

میثم قهوه‌چیان / جام‌جم