مدارا در اخلاق نبوی

زن ماجرا را به شوهرش گفت. مرد یهودی که متعجب شده بود و در مقابل عملی غیرقابل پیش‌بینی قرار گرفته بود، گفت: در را باز کن تا داخل شوند. پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) وارد شد و کنار بستر بیمار نشست و از حال بیمار پرسید و به گونه‌ای برخورد کرد که گویا هیچ اذیت و آزاری از این مرد یهودی به آن حضرت نرسیده است.

مرد یهودی که از فرط خجالت صورت خویش را می‌پوشانید و در برخورد با این اخلاق کریمانه پیامبر اسلام مبهوت شده بود، از آن حضرت پرسید: این نوع برخورد آیا اخلاق شخصی شماست یا جزو دستورات دینی محسوب می‌شود؟ حضرت فرمود: جزو دستورات دینی است و ما به همه مسلمین سفارش می‌کنیم که چنین کنند. مرد یهودی با برخورد زیبا و پرجاذبه پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) مسلمان شد.

نکته مهمی که در این داستان عبرت‌آموز وجود دارد پاسخ گفتن بدی با خوبی است که نه فقط اخلاق شخصی پیامبر(ص) بلکه آموزه‌ای از دستورات دینی شریعت اسلام دانسته شده است. البته لازم به ذکر است که در تفکر اسلامی این مرتبه از مکرمت اخلاقی وجه استحبابی دارد و واجب شمرده نشده و همین هم وجه تمایز این مکرمت اخلاقی در اسلام با وجوب ترحم آوردن به ظالم در آیین مسیحیت است.

حضرت محمد(ص) فرمودند: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق (من برای تمام کردن مکارم اخلاق برانگیخته شدم)» (کنز العمال، ج 13، ص 151، حدیث 36472)؛ اخلاق مکرمتی، ویژگی مردان بزرگ و بزرگواری است که به مردم عشق می‌ورزند، خوشبینند و جفای دیگران را با وفا پاسخ داده، از رفتار بدشان نمی‌رنجند؛ چنان که حافظ فرمود:

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن

منم که دیده نیالوده‌ام به بد دیدن

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم

که در طریقت ما کافریست رنجیدن

قرآن مجید در چند جا به این ویژگی پرداخته است: دو جا آن را دفاع احسن نامیده و فرموده: «ادفع بالتی هی احسن السیئه» (مؤمنون، 96) یعنی بدی را با نیکوترین کار پاسخ ده و نتیجه آن را که دوستی بسیار صمیمانه است، خاطرنشان می‌نماید: در این صورت، آن کسی که میان تو و او، دشمنی‌ای وجود دارد ناگهان دوستی بسیار صمیمی خواهد شد. (فصلت، 34)

دو مورد هم همین دفاع احسن را با تعبیر دیگری به کار برده که اقتدار را هم می‌رساند یعنی با وجود داشتن قدرت کافی برای دفع دشمن از او می‌گذرد و بدی را با خوبی پاسخ می‌دهد که یک موردش در بیان ویژگی‌های خردمندان فرهیخته یا اولوالالباب است که پس از هشت ویژگی وفای به عهد و نشکستن پیمان محکم یا میثاق، برقراری رابطه خداپسندانه، خشیت پروردگار، ترس از بدی حساب، صبر مورد رضای خداوند، برپاداشتن نماز و انفاق پنهانی و آشکار فرمود: «و یدرئون بالحسنه السیئه» (رعد، 22) مورد دوم نیز آیه 54 سوره قصص که ویژگی‌های شبیه مورد فوق را همراه همین تعبیر آورده است.

اخلاق مکرمتی غیر از اخلاق عادی است. اخلاق مرسوم مثل خوش‌اخلاقی، تواضع، سخاوت، احترام به دیگران، خوش‌زبانی و... را غالبا همه ناگزیرند داشته باشند تا دیگران هم به آنان احترام بگذارند، اما اخلاق مکرمتی، بزرگواری و گذشت خاصی می‌طلبد که فرد متخلق جفا ببیند و وفا کند، تندی ببیند، نرمی کند، خطا ببیند، بپوشاند و بدی ببیند، خوبی کند. حدیثی از پیامبر اعظم(ص) نمونه‌هایی از مکارم‌اخلاق را بیان کرده از آن جمله: ثلاثه من مکارم الاخلاق ان تصل من قطعک و تعفو عمن ظلمک و تعطی من حرمک. سه مورد از نمونه‌های مکارم اخلاق عبارتند از: ارتباط برقرار کنی با کسی که قطع رابطه کرده، گذشت کنی از کسی که به تو ظلم کرده و عطا کنی به کسی که تو را محروم کرده است.) (شیخ صدوق، خصال، باب الثلاثه، حدیث 121) دعای مکارم الاخلاق امام سجاد علیه‌السلام سرشار از این نمونه‌هاست. رمز و راز جاذبه بی‌بدیل پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) همین اخلاق کریمانه آنان است.

روشن است که رفتارهای اخلاقی ما در ساحت عاطفی برخاسته از ساحت شناختی ماست؛ وقتی ما خواهیم توانست کریمانه برخورد کنیم که دیگران را دوست بداریم و زمانی به دیگران علاقه‌مند می‌شویم که آنان را بهتر از خودمان بدانیم و ببینیم یا از باب انتساب آنان به خدای محبوبمان به آنان عشق بورزیم. به قول سعدی در غزلیات:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

روایتی از امام رضا(ع) نقل شده که ده ویژگی انسان عاقل و خردمند را برمی‌شمارند، وقتی به ویژگی دهم می‌رسند با تأکید ویژه بر آن می‌فرمایند عبارت است از این ‌که «هر کسی را بهتر از خودت بدانی، اگر ظاهرش هم خوب نیست بگویی خداوند خوبی مرا در ظاهر و خوبی او را در باطنش قرار داده است.» (تحف العقول، صفحه 443)

این نگاه و شناخت است که به علاقه و عشق تبدیل می‌شود. عالی‌ترین نمونه اخلاقی ما که قرآن او را الگوی جوامع اسلامی دانسته حضرت محمد(ص) است که خطاب به او فرمود: «انک لعلی خلق عظیم». (قلم، 4)

صدرا حق‌جو / جام‌جم