پژوهش کاربردی؛ حلقه مفقوده صنعت و دانشگاه

دانش و پژوهشی که پایش را از مرز چهاردیواری دانشگاه، آن‌طرف‌تر نگذارد و فعالیت علمی که صرفا برای نمره گرفتن، پاس کردن واحدهای درسی و گرفتن مدرک تحصیلی باشد، آن دانش در بهترین حالت فقط به درد همان چهاردیواری دانشگاه می‌خورد و نمی‌تواند آن‌طور که باید و شاید، دردی از جامعه دوا کند.

اگر به وضع علم و تحقیق در کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته، نیم‌نگاهی بیندازیم، براحتی می‌بینیم که علم و دانش در این کشورها بیشتر از آن‌که صرفا یک فعالیت علمی محض باشد، در خدمت حل مشکلات جامعه به‌کار گرفته می‌شود.

در نظام آموزش عالی کشورهای صنعتی، دانشجو از همان روز اول می‌داند که اگر به دانشگاه آمده که درباره فلان موضوع علمی تحقیق کند، باید تحقیق و تحصیلش در نهایت گرهی از کار مردم باز کند؛ نه این‌که بعد از صرف سال‌ها تحصیل، مدرک دانشگاهی‌اش را قاب کند و در شغل دیگری به امرار معاش بپردازد. کاربردی بودن پژوهش و تحقیقات، اتفاق مهمی است که می‌تواند براحتی کشوری را به مرز توسعه‌یافتگی برساند. تصور کنید وقتی تحقیقات دانشگاهی و تحقیقات صنعتی با یکدیگر هماهنگ باشند و همه این پژوهش‌ها در نهایت باعث شود که هر روز توان صنعتی و علمی کشور رشد کند، در این وضع می‌شود امیدوار بود که هر روز یک قدم به توسعه‌یافتگی نزدیک می‌شویم.

در این حالت، پژوهش‌های دانشگاهی هدفمند و مفید می‌شود و از همه مهم‌تر این‌که خروجی‌اش هم معلوم خواهد شد. اما در کشور ما، معمولا پژوهش‌های علمی در دانشگاه‌ها، خروجی‌اش معلوم نیست و در نهایت هم بسیاری از این پژوهش ها، نه به درد صنعت و فناوری می‌خورد و نه به درد زندگی روزمره مردم. انجام پژوهش علمی فقط برای این‌که پژوهشی انجام شده باشد و نه برای این‌که محصولی کاربردی خلق شود، یکی از مشکلات اساسی حوزه پژوهش و تحقیق در نظام آموزش عالی کشور است که حل آن نیاز به سال‌ها کار مدیریتی و برنامه‌ریزی دقیق دارد.

البته برای تکریم فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقی در کشور، سال‌هاست که هفته‌ای به نام هفته پژوهش نامگذاری شده و امسال هم هفته پژوهش از بیست و سوم تا بیست و ششم آذر بود، اما این نامگذاری‌ها نیز تاکنون نتوانسته بازار سوت و کور پژوهش‌های دانشگاهی را رونق بدهد.

آن‌گونه که در سایت وزارت علوم هم آمده است؛ «از سال 1379 به‌منظور ترویج فرهنگ پژوهش و با توجه به نامگذاری بیست و پنجم آذر به نام روز پژوهش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری چهارمین هفته آذر را از طرف شورای فرهنگ عمومی، به نام هفته پژوهش نام نهاده است.»

این رسم چهارده ساله، معمولا در همه دانشگاه‌های کشور با برگزاری چند نشست، چاپ چند ویژه‌نامه و تقدیر از پژوهشگران برتر انجام می‌شود، ولی مساله واضح این است که مجموع این نشست‌ها و نامگذاری‌ها تاکنون نتوانسته است پژوهش در دانشگاه‌ها را با دنیای صنعت آشتی بدهد و هر کدام از آنها به طور مجزا راه خودشان را می‌روند.

پژوهش‌هایی که به جیب خارجی‌ها می‌رود

براساس سند چشم‌انداز توسعه کشور، قرار است کشور ما تا سال 1404 در رتبه اول علم و فناوری در منطقه خاورمیانه قرار بگیرد، اما سوال اینجاست که آیا با وجود بسیاری از پژوهش‌های غیرکاربردی در دانشگاه‌های کشور، می‌شود به این هدف مهم رسید؟

دکتر مرتضی شمعانیان اصفهانی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان که پیشتر نیز از سوی وزارت علوم به عنوان پژوهشگر برتر کشور در حوزه علوم مهندسی شناخته شده است، در گفت‌وگو با جام‌جم به مشکلات ریز و درشت حوزه پژوهش در کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: درد اصلی حوزه پژوهش کشور این است که تحقیقات دانشگاهی ما به محصول تبدیل نمی‌شود و اغلب تحقیقاتی که در مراکز دانشگاهی کشور انجام می‌شود، در مرحله پایانی به تولید منجر نمی‌شود. این پژوهشگر بر این باور است که در کشور ما فقط 10 درصد تحقیقات دانشگاهی، نیازهای صنعت را جواب می‌دهد، در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته، 90 درصد تحقیقات دانشگاهی، مشتری‌مدار است و به درد صنعت می‌خورد.

اغلب مراحل تحقیقات علمی در کشور ما به روایت شمعانیان اصفهانی به این شکل است که معمولا پژوهشگر تلاش می‌کند با کسب اطلاعات روز، دامنه تحقیقاتش را گسترده کند و خیلی اوقات هم جواب می‌گیرد، اما وقتی قرار است که نتیجه این تحقیقات به بار بنشیند، سرمایه‌گذاری روی آن انجام نمی‌شود و یک تحقیق علمی مفصل، به صورت یک تحقیق باقی می‌ماند.

نکته جالب و البته تاسف‌برانگیز اینجاست که به گفته او، برخی از این تحقیقات دانشگاهی به صورت چاپ مقالات در پایگاه‌های علمی معتبر جهان مثل ISI هم چاپ می‌شود، ولی گاهی نان آن تحقیق را فرد دیگری در کشور توسعه‌یافته می‌خورد؛ طوری که همان نتیجه تحقیق علمی ما را به محصولی جدید در کشورش تبدیل می‌کند و با فروش همان محصول به خود ما به سودهای کلان می‌رسد.

از ضعف مدیریت تا رها کردن علوم پایه

همان‌طور که از اسمش معلوم است، علوم پایه به عنوان رکن اصلی و اساسی در بسیاری از علوم گوناگون ـ بخصوص علوم تجربی ـ شناخته می‌شود، اما در کشور ما کمترین میزان سرمایه‌گذاری روی پژوهش‌های این حوزه‌های بنیادین انجام می‌شود.

دکتر علی ایرانمنش، پژوهشگر علوم پایه و استاد تمام رشته ریاضی دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: علوم پایه، اساس علوم مختلف است و سرمایه‌گذاری پژوهشی در این حوزه شاید خیلی به چشم نیاید، ولی در بلندمدت حتما جواب می‌دهد، اما چون در کشور ما روی پژوهش‌های علوم پایه سرمایه‌گذاری جدی نمی‌شود، شک نکنید که در آینده دچار مشکل می‌شویم.

به اعتقاد این پژوهشگر، سرمایه‌گذاری پژوهشی در اغلب حوزه‌های علمی در کشور ما پایین است، اما وضع سرمایه‌گذاری‌های پژوهشی در علوم پایه از وضع دیگر رشته‌ها بدتر است؛ آن هم در حالی که پیشرفت یا تضعیف علوم پایه به‌طور مستقیم می‌تواند بر رشد یا تضعیف سایر رشته‌ها تاثیر بگذارد.

به باور ایرانمنش، کشور ترکیه می‌تواند الگوی خوبی برای سرمایه‌گذاری پژوهشی در حوزه علوم پایه باشد، زیرا این کشور با شتاب زیادی در حال سرمایه‌گذاری روی این حوزه است، در حالی که در کشور ما با وجود پتانسیل بالای دانشمندان علوم پایه، فقط در برخی حوزه‌های محدود علوم پایه سرمایه‌گذاری پژوهشی می‌شود.

دکتر جلال بختیاری، مدیرکل پشتیبانی، پژوهش و فناوری معاونت پژوهشی وزارت علوم هم در گفت‌وگو با جام‌جم، کاستی‌های فراوان حوزه پژوهش را قبول دارد و بصراحت می‌گوید: مدیریت در حوزه پژوهش، مدیریت درستی نبوده است و مدیران این بخش، بابت مدیریت بدشان توبیخ نشده‌اند.

این مقام مسئول اعلام می‌کند که رابطه بازی، سوءاستفاده‌های مالی از اعتبارات پژوهشی، پاسخگو نبودن مدیران و مدیریت‌های غلط در حوزه پژوهش‌های دانشگاهی، سال‌ها به نظام پژوهش ضربه زده؛ تا آنجا که همین موضوع به یکی از عوامل اصلی دلسرد شدن پژوهشگران داخلی تبدیل شده است.

شاید منطقی‌ترین راه‌حل رفع مشکلات ریز و درشت حوزه پژوهش را باید ابتدا در شناخت و قبول کردن مشکلات آن جستجو کرد. به تعبیر دیگر، وقتی مشکلات این بخش را درک کرده و آنها را کتمان نکردیم، در آن صورت است که می‌شود برای درمان هم چاره‌جویی کرد.

بختیاری هم تاکید می‌کند که برای بهبود شرایط فعلی، باید مقابل سوءاستفاده‌ها و مدیریت‌های غلط ایستاد و با رفع اختلاف‌ها، جذب اعتبارات پژوهشی بیشتر و نظارت بر آن و همکاری و هماهنگی همه دستگاه‌های مسئول، نظام پژوهش را به ریل صحیح خود برگردانیم.

البته همان‌طور که گفتیم، همه این اقدامات در شرایطی می‌تواند کشتی شکست‌خورده پژوهش در کشور را به ساحل امن برساند که حقایق فعلی را کتمان نکنیم.

مثلا در سال‌های گذشته، بارها عنوان می‌شد که رتبه علمی کشور در وضعیت بسیار خوبی است و هر بار هم رتبه‌های جهانی مختلف اعلام می‌شد، اما واقعیت این است که اگرچه رتبه تولید مقاله‌های علمی در کشور ما رشد محسوسی داشته است، اما این رشد تولید مقاله‌ها نباید این تصور غلط را در ذهن ما تداعی کند که وضعیت پژوهش در کشور هم سروسامان گرفته است.

تفاوت قائل شدن بین آمار تولید مقاله‌های علمی در پایگاه‌های علمی جهان و آمار پژوهش‌های کاربردی و محصول‌محور در نظام آموزش عالی، تفاوت بسیار بنیادینی است که باید دانشجویان و مسئولان حوزه پژوهش به آن آگاه باشند و پیشرفت در یکی از آنها را به منزله پیشرفت در حوزه دیگر به حساب نیاورند.

به روایت ساده‌تر، افزایش تولید مقاله‌های علمی اصلا به این معنی نیست که الزاما کشور ما در حوزه پژوهش هم موفق بوده است، بلکه فقط در شرایطی می‌توانیم از آمار موفقیت آمیز پژوهش در کشور صحبت کنیم که به این مقاله‌های حاصل از پژوهش علمی ارجاع شود و همین مقاله‌ها، دنیای صنعت را برای تولید محصولات خلاقانه کمک کند.

امین جلالوند / گروه جامعه