نغمه‌های بهاری زنان در پاییز سینما

این خلاصه داستان نخستین فیلمی است که در سینمای ایران به‌دست یک کارگردان زن ساخته شده. گرچه فیلم «مرجان» که شهلا ریاحی آن را سال 1335 با فیلمنامه‌ای از منوچهر کی‌مرام و بازی خودش، محمدعلی جعفری و احمد قدکچیان ساخت، همچون بسیاری از فیلمفارسی‌ها و آثار متعارف آن سال‌ها بود و جز ملودرامی سوزناک و اشک‌انگیز چیزی برای گفتن نداشت، اما حضور یک زن درپشت دوربین در آن مقطع زمانی که سینما اصولا مردسالار بود و بجز استفاده‌های ابزاری از زنان در مقام بازیگر، کمتر بهره مناسبی می‌برد، اتفاق فرخنده‌ای بود.

هر چند کارگردانی زنان در سینمای ایران در پیش از انقلاب هرگز به‌طور جدی و منظم دنبال نشد و زنان به‌جز بازیگری و برخی مسئولیت‌های پشت‌صحنه حضور پررنگی در سینما نداشتند؛ دلیل امر هم همان سینمای مردانه‌ای بود که کمتر مجالی به فعالیت موثرتر زنان می‌داد که البته ریشه این وضع به شرایط فرهنگی و اجتماعی بانوان در آن سال‌ها هم برمی‌گشت؛ ضمن این‌که بخش زیادی از جامعه هم مخالف حضور زنان در مجامع بخصوص هنری و باز خاص‌تر سینمایی بودند و با استناد به محیط ناسالم موجود، مشارکت و فعالیت خانم‌ها را برنمی‌تابیدند.

با این حال این روند پس از انقلاب و دگردیسی سینمایی شکل دیگری به خود گرفت و گرچه تا مدتی برخی دیدگاه‌های روی خوشی به حضور زنان در عرصه
سینما نشان نمی‌دادند، اما برخی خانم‌های جسورتر آستین همت بالا زدند و راه خود را به این هنر ـ صنعت دشوار باز کردند.

رخشان بنی‌اعتماد، پوران درخشنده، تهمینه میلانی و مرضیه برومند چهار نفر از بهترین فیلمسازان زن تاریخ سینمای ایران هستند که همپای همکاران مرد خود در حضوری موثر فیلم ساختند و خوشبختانه هنوز هم با انگیزه و جسارتی مثال‌زدنی راه خود را ادامه می‌دهند.

برخی از فیلم‌های آنها به لحاظ مضمونی و ساختاری از بسیاری از فیلم‌های مردان این سرزمین هم جایگاه بهتر و والاتری دارد و حتی در نظرسنجی‌ها هرازگاهی منتقدان و تماشاگران نخبه‌تر سینما جزو برترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران هم قرار می‌گیرد؛ چهار زنی که چهار فضای جدید را وارد سینمای ایران کردند و هر کدام از زاویه نگاه خود به زنان و جامعه پرداختند. بنی‌اعتماد که با تجربه سال‌ها مستندسازی در تلویزیون وارد سینما شد، این اندوخته را بخوبی با مطالعات میدانی و واکاوی دقیق اجتماع پیرامونش ترکیب کرد و در سینمای دغدغه‌مند اجتماعی به استادی رسید و سعی کرد فارغ از مساله جنسیت روی مشکلات و معضلات همه افراد یک جامعه تمرکز کند.

پوران درخشنده هم دست روی موضوعاتی همچون معلولیت، کم‌توانی و معضلات گروه کودک و نوجوان گذاشت و در قالب ملودرام‌هایی عامه‌پسند سعی کرد پیام موردنظرش را منتقل و به گوش آنهایی که باید بشنوند، برساند.

تهمینه میلانی اما نگاه زنانه‌تری به زنان داشته و دارد و در طرح مسائل و مشکلات اجتماعی بیشتر طرف همجنسان خودش را می‌گیرد. هر چند او فیلم‌های خوبی همچون «دو زن» را در کارنامه دارد که نمایش بدی و دنائت مردان در آن چندان آزاردهنده به نظر نمی‌رسد و حتی با واقعیت بیرونی منطبق به نظر می‌آید، اما فیلم‌های فراوانی هم ساخته که مبتنی بر نوعی نگاه فمینیستی مردستیز است، بدون این‌که در این جدال نابرابر حقی برای مردان قائل باشد.

با این حال حتی همین نفس حضور او و فیلمسازی‌اش غنیمت است و دست‌کم تماشاگران زیادی به واسطه فیلم‌های شیک و جذاب او به سینما می‌آیند. جالب اینجاست که میلانی سال‌ها دستیار کارگردانی بود که اساسا در سینمای مردانه او جایی برای نفس کشیدن بی‌دردسر زنان وجود نداشت؛ مسعود کیمیایی. از منظری شوخ‌طبعانه می‌توان گفت که میلانی غیبت زنان در سینمای استادش را سر تماشاگران مرد فیلم‌هایش تلافی می‌کند!

مرضیه برومند هم همه وجوه زنانه‌اش را در مهری مادرانه متجلی کرده و سال‌هاست که با موفقیت در عرصه آثار کودک و نوجوان و بویژه عروسکی فعالیت می‌کند و توانسته مخاطبان بسیاری را پای کارهای موفق و محبوبش بنشاند.

همه این فیلمسازان موفقیت و حضور پیوسته در عرصه‌ای دشوار چون فیلمسازی را مدیون استعداد ذاتی و پشتکار و دوندگی‌ها و ایستادگی‌های خود هستند، هرچند به هیچ وجه نمی‌توان منکر فضای باز و سالم سینمای ایران پس از انقلاب هم شد.

بعدتر و با بازتر شدن فضا کارگردانان دیگری چون فریال بهزاد، منیژه حکمت، انسیه شاه‌حسینی، مونا زندی‌حقیقی، شالیزه عارف‌پور، پریسا بخت‌آور و نرگس آبیار به فیلمسازی روآوردند و فضای مردانه سینما را تلطیف کردند.

تاکنون سابقه نداشته که تقریبا نیمی از فیلم‌های اکران را فیلمسازان زن ساخته باشند، اما این اتفاق فرخنده که نشان‌دهنده حضور برجسته و موثر زنان ایرانی است، در اکران فعلی رخ داده و مرضیه برومند با «شهر موش‌ها 2»، تهمینه میلانی با «آتش‌بس 2»، تینا پاکروان با «خانوم» و نیکی کریمی با «یک شب» به نوعی سینماها را به تسخیر خود درآورده‌اند و با نغمه‌سرایی بهاری و ساخت فیلم‌هایی جذاب و قابل‌تامل، پاییز سینما را رونقی دوباره بخشیده‌اند.

علی رستگار / گروه فرهنگ و هنر