ایران در قطب جنوب صاحب پایگاه می​شود

قطب جنوب یک منطقه راهبردی است که از نظر علمی، با توجه به بکربودنش مورد توجه قرار دارد. کشورهای فعال در حوزه علم و فناوری با توجه به راهبردی‌بودن این منطقه و همچنین در نظرگرفتن شاخص‌های مهم تحقیقاتی در زمینه‌های مختلف، علاقه‌‌مند هستند در قطب جنوب پایگاهی داشته باشند.

به گفته دکتر وحید چگینی، رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، بیش از 40 کشور جهان ازجمله ایالات متحده، انگلستان، روسیه، استرالیا، ژاپن و چین به دلیل درک اهمیت موضوع و برای دستیابی به منافع علمی، اقتصادی و سیاسی متعدد در جنوبگان و شمالگان، مراکز ملی تحقیقات قطبی را تاسیس کرده‌اند. با توجه به اهمیت این موضوع از دیدگاه جهانی، کمیته علمی تحقیقات جنوبگان (SCAR) زیر نظر شورای بین‌المللی علوم (ICSU) تشکیل شده است. این کمیته مسئولیت شروع، ارتقا و سازماندهی تحقیقات علمی در جنوبگان را بر عهده دارد و تاکنون 46 کشور و اتحادیه به عضویت این کمیته درآمده‌اند.

عضویت ایران اسلامی نیز با موافقت اولیه این کمیته و پیگیری‌های پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در حال بررسی و تصمیم‌گیری نهایی است.

موقعیت کنونی کشورها در تحقیقات جنوبگان

تاکنون 31 کشور دنیا در قاره قطب جنوب پایگاه تحقیقاتی احداث کرده‌اند و به انجام فعالیت‌های علمی در این منطقه مشغول هستند. بعضی از این کشورها به یک ایستگاه تحقیقاتی بسنده کرده و بعضی دیگر بیش از ده ایستگاه را در این قاره مدیریت می‌کنند.

چگینی با اشاره به جایگاه کشورهای منطقه در کاوش‌های جنوبگان می‌افزاید: در میان کشورهای منطقه بجز روسیه که از پیشتازان سفر به جنوبگان بوده است و امروزه از پیشرفته‌ترین کشورها در این زمینه به حساب می‌آید، فقط کشورهای هند، پاکستان و ترکیه به جنوبگان راه یافته‌اند که در این میان، هندوستان براساس یک برنامه‌ریزی دقیق و کار مداوم به یکی از کشورهای پیشرو در دانش جنوبگان تبدیل شده است. هندوستان تاکنون حداقل دارای سه پایگاه دائمی در جنوبگان بوده و برای برپایی دو پایگاه دیگر در جنوبگان تلاش می‌کند.

پاکستان در حال حاضر یک پایگاه تابستانی در جنوبگان دارد که به‌دلیل مشکلات مالی برپایی پایگاه دائمی آن تاکنون محقق نشده است. مسئول برنامه تحقیقاتی جنوبگان در کشور پاکستان وزارت علوم و فناوری این کشور است. یک واحد تحقیقاتی قطبی در موسسه ملی اقیانوس‌شناسی این کشور برای مدیریت فعالیت‌های مرتبط با جنوبگان تاسیس شده است. ترکیه از امضاکنندگان معاهده جنوبگان است و دانشمندان آن به همراه دیگر دانشمندان جهان و کشورهای صاحب پایگاه در جنوبگان فعالیت می‌کنند. برنامه تحقیقات قطبی این کشور از پروژه‌های موسسه علوم دریایی ترکیه در دانشگاه صنعتی خاورمیانه این کشور است.

کشورهای عربی منطقه نیز بتازگی به تکاپو افتاده و در این میان امارات عربی متحده با اعزام گروه‌هایی از دانشمندان قصد خود را برای حضور در جنوبگان اعلام کرده‌اند. کشور مالزی نیز از دیگر کشورهایی است که به معاهده جنوبگان پیوسته و دانشمندان این کشور به مدت سه سال در ایستگاه تحقیقاتی استرالیا حضور داشته‌اند. مالزی قصد دارد در آینده‌ای نزدیک ایستگاه تحقیقاتی خود را در جنوبگان احداث کند.

چرایی حضور ایران در جنوبگان

رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، حضور در جنوبگان را امری بسیار پرمخاطره و هزینه‌بر دانسته و می‌گوید: برای حضور در این عرصه باید دلایل و توجیه کافی به همراه انگیزه و عزمی سترگ برای هر ملت وجود داشته باشد تا سختی‌های آن را به جان خریده و در نهایت از مواهب آن بهره‌مند شوند. پس از امضای معاهده جنوبگان در سال 1959، نظام همکاری جنوبگان به سرعت گسترش یافت. این نظام با اهداف علمی و بر پایه نیاز به حفظ صلح و ثبات سیاسی در این قاره بنا شده است. همان‌طور که گفته شد امروزه اکتشاف جغرافیایی و علمی این قاره تقریبا به تکامل خود رسیده و مطالعات این قاره وارد مرحله جدیدی شده است.

بسیاری از کارشناسان و متخصصان علوم دریایی و اقیانوسی کشور بر این باورند جنوبگان به‌طور کلی باید به دو مقوله اختصاص یابد؛ در مرحله نخست اهداف صلح‌آمیز و در مرحله بعدی تحقیقات علمی مطرح است. برای تحقق اهداف صلح‌آمیز، دولت‌های عضو معاهده متعهد شده‌اند از جنوبگان صرفا برای اهداف صلح‌آمیز استفاده کنند و بر همین اساس برای انعقاد معاهدات و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی برای تضمین این هدف کوشش لازم را به‌عمل آورند. برای انجام تحقیقات علمی در این منطقه نیز نظام حقوقی ناظر بر جنوبگان رعایت یک سلسله شرایط را برای انجام فعالیت‌های علمی ضروری دانسته است.

چگینی با تاکید بر این که جنوبگان در آینده به عنوان یک موضوع عمده صحنه بین‌المللی مطرح خواهد شد، می‌افزاید: با توجه به منابع سرشار این ناحیه، اهمیت راهبردی آن بر حاکمیت بر نیمکره جنوبی و مسائل علمی، احتمال تجدیدنظر معاهده جنوبگان بسیار زیاد است.

جنوبگان از دیدگاه کارشناسان

به گفته دکتر سیدضیاءالدین مدنی، مدیر گروه حقوق و مطالعات راهبردی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، تامین منافع جمهوری اسلامی ایران در عرصه دریاها، اقیانوس‌ها و جنوبگان ضروری است و بر این اساس همه جنبه‌های حقوقی و علمی حضور ایران در جنوبگان باید مورد بررسی قرار گیرد تا در کوتاه‌ترین زمان، ایران نیز با هدف حضور در جنوبگان به این معاهده بپیوندد.

دکتر ابوالفضل صالح، رئیس مرکز ملی تحقیقات جنوبگان با اشاره به اینکه کشور ما امکان بهره‌مندی از سامانه معاهداتی جنوبگان را دارد، می‌گوید: علاوه بر این، عضویت کشورمان در معاهده جنوبگان به نفع کشور و از نظر حقوقی در راستای منافع کشور است. عضویت ایران در میان اعضای مشورتی معاهده جنوبگان نیازمند انجام فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی جدی و مهم و اختصاص منابع مالی به کاوش‌های علمی در جنوبگان است که از این اقدامات می‌توان به تاسیس و استقرار پایگاه‌ دائمی یا ایستگاه تحقیقاتی در جنوبگان و اعزام محققان و دانشمندان برای انجام تحقیقات علمی در منطقه اشاره کرد. با توجه به اهمیت راهبردی جنوبگان در آینده علمی، اقتصادی و سیاسی کشور و با توجه به وظیفه سازمانی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، این پژوهشگاه طرح تاسیس پایگاه دائمی جمهوری اسلامی در جنوبگان را پس از سال‌ها تلاش و مطالعه مسائل جنوبگان و پیگیری اخبار مرتبط با این قاره ناشناخته تهیه کرد که در پاییز 90 به وزیر علوم و ریاست جمهوری وقت ارائه شد. مفاد طرح در بهار 91 در یکی از کارگروه‌های شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) به تصویب رسید و قرار است برای طرح در جلسات هیات محترم دولت ارسال شود. در این راستا پس از تصویب پیشنهاد تاسیس مرکز ملی تحقیقات جنوبگان در شورای گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در بهار 92، این مرکز در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی تاسیس و با اتکا به پژوهشگران پژوهشگاه و دعوت از استادان و پژوهشگران دیگر دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی، فعالیت‌های مطالعاتی و عملی خود در جهت تحقق تاسیس پایگاه دائمی جمهوری اسلامی ایران در قطب جنوب را آغاز کرده است.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش

آنچه جنوبگان را متمایز کرده است

ایلیا امیری / جام‌جم

براساس معاهده‌ای که سال 1959 به تصویب رسید، جنوبگان با مساحت بیش از 34 میلیون کیلومترمربع، محدوده جنوبی‌تر از عرض جغرافیایی 60 درجه جنوبی را دربرمی‌گیرد که این منطقه قاره قطب جنوب، صفحات یخی، آب‌ها و جزایر واقع در این حوزه را شامل می‌شود.

قاره قطب جنوب با مساحتی حدود 14 میلیون کیلومترمربع از نظر وسعت در رده پنجم قاره‌های دنیا قرار دارد که بیش از 30 درصد از ناحیه جنوبگان را دربرمی‌گیرد. 98 درصد از سطح این قاره از صفحات یخی به ضخامت میانگین 6/1 کیلومتر پوشیده شده است. کمترین دمای کره زمین در نواحی مرکزی این قاره به 93 درجه سانتی‌گراد زیر صفر است. این قاره از نظر میانگین میزان بارش، خشک‌ترین قاره جهان است که میزان بارش سالانه آن کمتر از صد میلی‌متر است. این منطقه ساکن بومی ندارد و یکی از پربادترین سرزمین‌های کره زمین محسوب می‌شود. بیش از 70 درصد از آب شیرین موجود در جهان به شکل صفحات یخی در این منطقه تجمع پیدا کرده است. با جدی شدن بحث تغییرات آب و هوایی و گرم شدن زمین، این منطقه به آزمایشگاه منحصربه‌فردی برای بررسی اثرات این تغییرات تبدیل شده است. قاره قطب جنوب از طریق ارتباط موجود بین یخ، اقیانوس و جو به ‌عنوان منطقه‌ای واحد، نقش مهمی در پویایی طبیعی سامانه آب و هوای جهان دارد و تا زمانی که این ارتباط به ‌طور کامل شناخته نشود قادر به پیش‏بینی پیامدهای جهانی فعالیت‏های انسان در کره زمین نخواهیم بود. آب این اقیانوس به ‌دلیل افزایش حلالیت گاز دی‏اکسیدکربن و دیگر گازهای گلخانه‏ای در دمای پایین، ذخیره‏گاه اصلی این گونه گازها در کره‌زمین محسوب می‌شود. به همین دلایل اقیانوس‌شناسی از جمله قدیمی‌ترین و سنتی‌ترین حوزه‌های علوم در این ناحیه بوده است.

جنوبگان بهترین محل برای رصد توفان‌های مغناطیسی ناشی از انفجارهای سطح خورشید است. این توفان‌های مغناطیسی یکی از عوامل اصلی بروز اغتشاش در سامانه‏های جهت‏یابی، شبکه‏های ارتباطی و فعالیت ماهواره‏ها به شمار می‌آید و حتی به شبکه‏های انتقال جریان برق زمینی نیز آسیب می‏رساند. با توجه به شرایط بادخیزی و سرمای این ناحیه و تشابه نسبی آن با شرایط مریخ، چگونگی ساخت لباس فضانوردان و شبیه‌سازی زندگی روی مریخ در این ناحیه از سوی ناسا (سازمان فضایی ایالات متحده) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. اقامت انسان در جنوبگان شباهت بسیار زیادی به اقامت انسان در فضا دارد. بنابراین بررسی واکنش‏های روحی و رفتاری انسان در کاوش‌های جنوبگان از مهم‌ترین مسائل مورد بررسی است. بی‌دلیل نیست که فضانوردان آمریکایی قبل از سفر به فضا در پایگاه‌های جنوبگان آموزش می‌بینند.

برآوردها در خشکی و فلات قاره و بستر عمیق آب‌های جنوبگان، وجود ذخایر هیدروکربنی و بیش از 175 نوع ماده گرانبهای معدنی نظیر آهن، زغال‌سنگ، مس، مولیبدن، طلا، نقره، اورانیوم و توریوم را گزارش کرده است. استخراج این منابع نیازمند فناوری‌های پیچیده‌ای است که پایه‌های آن در این منطقه در حال طرح‌ریزی است.