ناکامی های ایران در جامعه ملل

با شروع جنگ جهانی اول این احتمال وجود داشت که استقلال و تمامیت ارضی ایران بخاطر موقعیت سوق‌الجیشی‌اش به مخاطره بیفتد و به عرصه تاخت و تاز قشون دول متخاصم تبدیل شود. بنابراین مستوفی‌الممالک نخست‌وزیر وقت با صدور بیانیه‌ای بی‌طرفی دولت و ملت ایران را در جنگ اعلام کرد. بی‌طرفی قبل از آن‌که رسمیت پیدا کند نقض شده بود؛ زیرا نیروهای روسیه و انگلیس برای مقابله با قوای آلمان و عثمانی مناطق شمال و غرب ایران را به جولانگاه خود تبدیل کردند. در طول جنگ به ایران خسارات زیادی وارد آمد و طبیعی بود که با پایان یافتن نبردها در نوامبر 1918م‌/‌ فروردین 1297شمسی ایرانیان هم مانند سایر ملل از این قضیه خوشحال شوند.¹ به خاطر کشته شدن هزاران مرد و زن بی‌گناه در طول نبردها و زیان‌های مالی ناشی از جنگ خانمانسوز، افکار عمومی در سراسر جهان به این جمع‌بندی رسیدند که باید بدون فوت وقت نهادی متشکل از ملل مختلف تشکیل شود تا مانع بروز این‌گونه وقایع شود اما هنوز کسی از چند و چون و فلسفه این نهاد اطلاع کاملی نداشت.

در این میان ودرو ویلسون رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده به این نکته واقف بود که علت اصلی جنگ رقابت بین کشورهای اروپایی بر سر منافع بوده است و تا زمانی که دولت‌ها به تعهدات خود وفادار نباشند صلح برقرار نخواهد شد بنابراین صلح را امری جمعی تلقی کرد و از همه ملل تقاضا کرد در پاسداری از آن با هم مشارکت کنند. او در 8 ژانویه 1918 پیام خود معروف به «14 اصل» را به کنگره آمریکا فرستاد که آن را منشأ تشکیل «جامعه ملل» می‌داند. در اصل 14 پیشنهاد شده بود: «باید جامعه از ملت‌ها تشکیل شود تا بر پایه میثاق‌های مشخص، تضمین متقابل استقلال سیاسی و تمامیت ارضی کشورهای بزرگ و کوچک را یکسان هدف خود قرار دهد.»² در واقع هدف اصلی جامعه جلوگیری از وقوع جنگ و صیانت از صلح جهانی بود. با این هدف بود که رئیس‌جمهور آمریکا در کنفرانس صلح پاریس که به ورسای هم شهرت یافت و در ژانویه 1919 برگزار شد طرح تشکیل «جامعه ملل» را پیشنهاد کرد.³ ویلسون پیش‌نویس رسمی میثاق جامعه را به نمایندگانی که در پاریس گرد آمده بودند عرضه کرد و از آنها خواست تا کمیسیونی مامور تهیه میثاق جامعه شود که با استقبال شرکت‌کنندگان روبه‌رو شود. کمیسیون تصمیم گرفت نخست ایجاد جامعه ملل را اعلام کند و سپس به بررسی موضوعات مربوط به فعال کردن این سازمان بپردازد. در چنین شرایطی بود که عهدنامه صلح ورسای در 28 ژوئن 1919 به امضای دولت‌های شرکت کننده در کنفرانس صلح ورسای رسید و میثاق ملل نیز همزمان با عهدنامه صلح ورسای تصویب شد و در 10 ژانویه 1920 لازم‌الاجرا شد که در واقع تاریخ رسمی تشکیل جامعه ملل محسوب می‌شود.⁴ مقر رسمی این سازمان، در عمارت ملل، واقع در شهر ژنو کشور سوئیس بود و طبق میثاق 3 رکن برای آن در نظر گرفته شد که عبارت بودند از شورا، مجمع عمومی و دبیرخانه دائم. مجمع مرکب بود از نمایندگان همه ملل عضو و هر دولت که حق یک رای داشت. شورا شامل اعضای دائمی(فرانسه، ژاپن، ایتالیا و انگلستان)و اعضای غیردائمی بود که از سوی مجمع انتخاب می‌شد.⁵

آنچه در این مقوله برای ما مهم به نظر می‌رسد مساله عضویت ایران در این نهاد نوپای بین‌المللی است. با مشخص شدن زمان برگزاری کنفرانس صلح پاریس، دولت ایران تصمیم گرفت تا با استفاده از فضای به‌وجود آمده خواسته‌هایش را به آگاهی دولت‌های فاتح برساند. به همین منظور هیاتی به ریاست مشاورالممالک انصاری وزیرخارجه، ذکاالملک فروغی رئیس دیوان عالی کشور، حسین علا، ابوالقاسم انتظام‌الملک و عبدالحسین خان فرزند مشاورالممالک روانه فرانسه شدند؛ ولی هیات با مانع بزرگی به نام بریتانیا برخورد کرد؛ دولتمردان آن کشور که منافع استعماری خود را دنبال می‌کردند به این بهانه که ایران رسما بی‌طرف بوده و در جنگ هم مشارکت عملی نداشته است با حضور کشورمان در کنفرانس مخالفت کرد. هیات ایرانی که از کارشکنی انگلستان رنجیده بود به طور خصوصی با ریمون پوانکاره نخست وزیر فرانسه، امانوئل الاتدو نخست‌وزیر ایتالیا و ویلسون رئیس‌جمهور آمریکا ملاقات کردند؛ اما به نتیجه‌ای نرسیدند و دست خالی به کشور بازگشتند. چندی بعد انگلیس‌ها با دولت وثوق‌الدوله قرار داد 1919 را امضا کردند تا مشخص شود که چرا آنها با حضور ایران در ورسای مخالفت کردند.⁶

با برگزاری نخستین اجلاس مجمع عمومی جامعه ملل در نوامبر 1920‌ مساله ورود اعضای جدید به صورت یکی از مهم‌ترین موارد دستور کار مجمع درآمد. طبق میثاق‌هر دولت می‌توانست به عضویت جامعه درآید مشروط به پذیرش اصول آن و دوسوم اعضا با ورود عضو جدید موافقت نمایند. ایران جزو 11 کشوری بود که به خاطر عدم حضور در کنفرانس صلح ورسای از امضاکنندگان میثاق نبود، اما نام آنها در سند پیوست آمده بود و می‌توانستند در صورت تمایل به آن سازمان بپیوندند. نصرت‌الدوله فیروز وزیرخارجه وقت در اوایل سال 1299شمسی در نامه‌ای به دبیرکل، قبول بی‌قید و شرط مندرجات میثاق را از سوی دولت ایران اعلام کرد که اعلام وصول این نامه به مفهوم پذیرش ایران در جامعه بود. هیات نمایندگی ایران متشکل از امیر ذکاءالدوله غفاری، حبیب‌الله شهاب و دکتر جلیل خان در اجلاس مجمع جامعه ملل شرکت نمودند. در بحث عضویت ایران غفاری با صراحت اعلام کرد که «دولت متبوع من علاقه‌مند است که در این مجمع نمایندگان تمام مردمی که نژاد بشری را تشکیل می‌دهند گردهم آیند.»⁷

تصمیم دولت ایران برای عضویت در جامعه ملل در غیاب مجلس گرفته شد بود و با افتتاح مجلس در تیرماه 1300 بحث عضویت ایران از سوی نمایندگان مورد بحث قرار گرفت و سرانجام در جلسه 9 دی ماه 1300 لایحه عضویت ایران در جامعه ملل را تصویب کرد.⁸ ایران در دوران حیات جامعه ملل توجه خاصی به مسائل و بحث‌های مربوط به این نهاد جهانی داشت و در کل چهره‌ای روشن از خود در نخستین سازمان جهانی به یادگار گذاشت. اصل جهانشمولی جامعه هیچ‌گاه از نظر نمایندگان ایران دور نماند. در اجلاسیه دوم مجمع که در شهریور 1301 برگزار شد ارفع‌الدوله نماینده ایران از فکر ورود اعضای جدید حمایت کرد: «...جامعه ملل به مثابه سپاهی است که برای صلح می‌جنگد؛ هرچه بیشتر جنگاور داشته باشد از پیروزی مطمئن‌تر خواهد بود.»⁹ بی‌جهت نیست که والترز از ایران به عنوان یکی از کشورهایی نام می‌برد که در حفظ اصول میثاق ثابت قدم بود و تلاش زیادی در این راه از خود نشان داد.¹⁰ ایران به عنوان نخستین کشور مسلمان آسیایی علاقه‌مند بود تا در حد توان زمینه را برای ورود کشورهای اسلامی به جامعه فراهم کند. البته نباید فراموش کرد که دولت ایران با کشورهای همسایه مسلمان خود مشکلات مرزی داشت و امیدوار بود که بتواند با عضو شدن آنها، مسائل را از طریق جامعه به صورت مسالمت‌آمیز حل و فصل نماید. چنان‌که محمد علی فروغی در مجمع عمومی سال 1922 از عضویت عراق حمایت کرد و پیش‌بینی او بزودی به وقوع پیوست و بعد از استقلال عراق اختلافات ایران و عراق بر سر مرزهای اروندرود به جامعه ملل ارجاع داده شد. در 27 سپتامبر 1937 که تقاضای عضویت افغانستان در مجمع مطرح شد انوشیروان سپهبدی درسخنرانی خود از این پیشنهاد استقبال کرد.¹¹

جامعه ملل از آغاز با مسائل و مشکلاتی فراوان دست و پنجه نرم کرد و نخستین شکایت هم از سوی نماینده ایران در مجمع مطرح شد. اردیبهشت سال 1299شمسی ارتش سرخ شوروی به بهانه سرکوب نیروهای ضد انقلاب کرانه‌های انزلی را گلوله باران کرد و قسمتی از شهر را به تصرف در آورد. در این هنگام نصرت‌الدوله فیروز وزیر خارجه ایران که در هتل کارلتون لندن سکونت داشت در نامه‌ای به سراریک درامند ولف دبیرکل جامعه ملل از شوروی شکایت کرد.¹² طرح مساله از سوی دولت ایران از حساسیت بالایی برخوردار بود چون گامی مهم جهت سنجیدن توان جامعه ملل در حل بحران‌های بین‌المللی محسوب می‌شد.

در 14 ژوئن 1920‌/‌24خرداد1299 شورای جامعه ملل برای رسیدگی به شکایت ایران در لندن به ریاست لرد کرزن تشکیل جلسه داد، اما به دلیل تقارن شروع مذاکرات دو دولت ایران و شوروی برای پایان دادن به این وضعیت، شورا بهتر دید تا زمان حصول نتیجه مذاکرات، رسیدگی به این موضوع را به حالت تعلیق درآورد. سرانجام گفت‌وگوهای دو طرف به قرارداد دوستی و عدم تجاوز میان ایران و شوروی در فوریه 1921 منجر شد.¹³ از دیگر تلاش‌های جامعه ملل که به طور مستقیم به ایران مربوط می‌شد کوشش‌های این سازمان در زمینه نظارت و کنترل خرید و فروش مواد مخدر بود و دولت ایران ملزم شد کمیته انحصار تریاک که در واقع تولید و صدور تریاک را تحت نظارت بین‌المللی در می‌آورد، تشکیل دهد. در آن زمان ایران بعد از چین دومین تولیدکننده بزرگ تریاک محسوب می‌شد و کشت تریاک و خرید و فروش آن عاملی بود که زندگی بسیاری از کشاورزان ایرانی بدان وابسته بود. در فروردین ماه 1305 جامعه ملل کمیسیون تحقیقی را شامل 3‌عضو اصلی روانه تهران¹⁴ کرد تا گزارشی از وضعیت کشت خشخاش و تولید تریاک در ایران تهیه کنند. این گروه بعد از بازدید از جاهای مختلف کشور برای دیدن مزارع تریاک، در 15 خرداد تهران را ترک کردند. اختلاف ایران و انگلیس بر سر امتیاز قرارداد نفتی دارسی و لغو این امتیاز نیز در 27 نوامبر 1932 ‌/‌6 آذر 1311شمسی به جامعه ملل کشیده شد. در ژانویه 1933 موضوع در جلسه عادی مجمع مطرح شد ولی نماینده ایران نتوانست حرف خود را به کرسی نشانده و طرف انگلیسی را محکوم کند از این‌رو جامعه به طرفین پیشنهاد ادامه مذاکره را داد و ادوارد بنش وزیر خارجه چکسلواکی را به عنوان مخبر تحقیق در این قضیه معرفی کرد.¹⁵ که در نهایت با طرح آن در شورای جامعه ملل نتیجه این مذاکرات نهایتاً منجر به انعقاد قرارداد جدیدی شد و بر اثر اختلافات مزبور در آوریل 1933 موضوع از دستور کار شورا بیرون رفت. علی‌رغم اهدافی که برای جامعه ملل تعریف شده بود این نهاد موفق نشد به مهم‌ترین هدفش یعنی صیانت از صلح جهانی نائل آید و در زمینه خلع سلاح قدرت‌های بزرگ و بروز درگیری و جنگ در آینده، شکست خورد که در نهایت این رقابت‌ها به جنگ جهانی دوم منجر شد. سرانجام با پایان یافتن جنگ دوم جهانی جامعه ملل در سال ???? منحل شد و سازمان جدیدی به نام سازمان ملل متحد به جای این سازمان تشکیل شد. اما بی‌گمان نقطه عطفی در تاریخ روابط بین‌الملل محسوب می‌شد.

محمد چگینی

پا‌نوشت‌ها:

1ـ برای آگاهی از اقدامات دول متخاصم و نقض بی‌طرفی ایران ر.ک احمدعلی مورخ الدوله سپهر، ایران در جنگ بزرگ، تهران، نشر ادیب، 1362؛ در آثار مورخان انگلیسی هم این قضیه مورد بررسی قرار گرفته است اما آنها در تحلیل‌های خود به طور یک‌جانبه منافع انگلستان را در نظر داشته‌اند. ر.ک سرپرسی سایکس، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، علمی، ج2، 1323.2ـ مصطفی، دبیری، انگلستان و روسیه در ایران، تهران، سخن، 1386، ص67.3ـ روزولت پالمر، تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران، امیرکبیر، ج2، 1340، ص382.4ـ ایران و سازمان‌های بین‌المللی، آقایی، سید داوود، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 2ـ51.5 ـ حمید بهزادی، قدرت‌های بزرگ و صلح بین‌الملل، تهران، انتشارات دانشگاه ملی، 1355، ص57.6 ـ زند فرد، فریدون ایران و جامعه ملل، تهران، شیرازه، اول،1377،ص51. درباره تقاضاهای ایران از کنفرانس صلح ورسای ر.ک نصرت‌الدوله فیروز، مجموعه اسناد، مکاتبات و...، به کوشش منصوره اتحادیه و سعاد پیرا، تهران، سیامک، 1369، ج2، صص329ـ 326.7 ـ زند فرد، پیشین، ص67.8 ـ مصوبات دوره سوم و چهارم تقنینیه،مطبعه مجلس، 647.9ـ زند فرد،پیشین،ص67.10ـ اف.پی. والترز، تاریخ جامعه ملل، ترجمه فریدون زند فرد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372، ص463.11ـ نصرت‌الدوله فیروز، پیشین، ص333. 12ـ آذرمیدخت مشایخ ­فریدونی، مسائل مرزی ایران و عراق، تهران، امیرکبیر، 1369، ص152.13ـ والترز، پیشین، ص87؛ آقایی، پیشین، ص 66 ـ65.14ـ روزنامه ایران، ش2071، 10فروردین1305، ص2؛ ش2073، 12فروردین1305، ص1.15ـ والترز، پیشین، ص343.