«پته دوزی» ایران در دست زنان افغان

طی چند سال گذشته با افزایش هزینه دوخت پته و به تبع آن بالا بودن قیمت فروش آن، بازار تولید و فروش این هنردستی کم‌رونق شده است، به‌گونه‌ای که دیگر کمتر زن و دختر کرمانی تمایلی به صرف وقت بسیار برای دوخت پته می‌کند؛ موضوعی که باعث شده علاوه بر نزول این صنعت، زنان افاغنه بازار دوخت پته کرمان را به دست بگیرند. برخی از زنان و دختران افغان نیز که پته‌دوزی را در کرمان یاد گرفته‌اند، اکنون با بازگشت به کشورشان به دوخت پته و ارسال آن به ایران برای فروش به عنوان پته کرمان اقدام می‌کنند.

زهرا رحیمی یکی از زنان پته دوز کرمانی می‌گوید: با افزایش قیمت فروش پته به‌‌دلیل بالارفتن قیمت مواد خام مورد نیاز، این هنر دستی در سال‌های اخیر با کم‌مهری مواجه شده است.

وی می‌گوید: در حالی که روزگاری در هر خانه زنان در حال بافت پته بودند، امروز سرنوشت این هنر چهارصد ساله کرمان به دست زنان افغانی افتاده و مسیر نزولی همچون قالی کرمان را طی می‌کند؛ به نحوی که امروز کمتر زن یا دختر کرمانی پیدا می‌شود که پته‌دوزی را شغل اصلی و منبع اصلی درآمد خود به شمار آورد. وی یکی از علل فراموشی این هنر را از مد رفتن پته عنوان می‌کند و می‌گوید: کنار گذاشتن کار پته‌دوزی ضربه بسیار سنگینی به پته کرمان زد و هم‌اکنون هر چه به جا مانده از دوران قاجاریه و زندیه است.

یکی از کارشناسان پته کرمان نیز با اشاره به این‌که پته به‌عنوان یکی از صنایع دستی (رودوزی ـ سوزن‌دوزی) کرمان، حاصل دستان هنرمند بانوان کرمانی است، می‌گوید: اکنون تولیدکنندگان پته را زنان افغان تشکیل می‌دهند و آنها به دلیل سرعت دوخت و دوز و قانع بودن به دستمزد کم در واقع بازار بی‌رونق پته را در دست گرفته‌اند. وی با بیان این‌که اگر پته کرمان با این شیوه و روال ادامه پیدا کند قطعا به سرنوشت قالی کرمان دچار خواهد شد، می‌افزاید: جوان‌ها و زنان امروزی کرمان دیگر راغب به تولید پته نیستند، چرا که تامین مواد اولیه آن بسیار گران و از سوی دیگر دستمزدهای آن نیز بسیار ناچیز است و همین عوامل باعث شده که از تولید پته دوری کنند.

سمانه ساعدی که یکی از تولیدکنندگان پته به شمار می‌رود درباره چگونگی حفظ این هنر ادامه می‌دهد: با توجه به شرایط فعلی سعی کردیم کاربرد و طرح پته را تغییر دهیم، لذا از آنجایی که اندازه پته‌ها بسیار بزرگ است و هزینه‌های تولید آن نیز بالا رفته است، ترجیح دادیم طرح‌ها را کوچک و با کاربردی کردن آن سعی کردیم زنان و جوانان امروزی را ترغیب به تولید پته کنیم و قدرت خرید مردم را افزایش دهیم. تا زمانی که بازار داخلی و خارجی پته شناسایی نشود توسعه پیدا نخواهد کرد.

لزوم حفظ اصالت پته

با وجود تمامی مشکلاتی که امروزه هنر دستی پته‌دوزی در کرمان با آن مواجه است، معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان کرمان در گفت‌وگو با جام‌جم از اقدامات این سازمان برای حمایت از صنعتگران پته‌دوز کرمانی و بیمه شدن 4000 نفر از آنها طی سال گذشته خبر می‌دهد.

زاهدیان می‌گوید: ما برنامه‌های خاصی را برای حفظ و احیای پته در دست اقدام داریم که بیمه کردن هنرمندان پته دوز در قالب طرح حمایت از مشاغل خانگی یکی از این برنامه‌هاست.

وی با اشاره به این‌که آمار دقیقی از میزان صادرات پته کرمان به خارج از کشور وجود ندارد، می‌گوید: متاسفانه اکنون به دلیل این‌که صادرات پته از گمرکات استان کرمان صورت نمی‌گیرد، آمار دقیقی از میزان صادرات آن وجود ندارد ؛ اما با وجود این ما با برگزاری یا شرکت در نمایشگاه‌های صنایع دستی داخلی و خارجی و همکاری با اتاق بازرگانی سعی داریم صادرکنندگان کشورمان را با این هنر دستی باارزش آشنا کرده و با شناسایی بازار‌های خارجی، پته را به نقاط مختلف جهان صادر کنیم.

تغییر کاربری پته برای زندگی امروزی

زاهدیان با تاکید بر کاربردی کردن استفاده از پته در زندگی امروزی می‌گوید: امروزه برای رونق دادن به بازار فروش پته باید آن را براساس سلیقه روز کاربردی کرد و گاهی حتی با تغییرات کوچک در طراحی نقوش آن می‌توان به پته کاربرد بیشتری داد و آن را در سبد کالاهای مصرفی خانوار‌ها گنجاند. به‌عنوان مثال در گذشته از پته بیشتر برای تزئین استفاده می‌شد، اما امروز می‌توان علاوه بر تزئین دکوراسیون و چیدمان منزل از طرح‌های پته در زیبا کردن لباس‌های زنانه، روتختی و رومیزی استفاده کرد تا مورد پسند جوانان امروزی قرار گیرد.

زاهدیان هزینه بالای تولید و افزایش قیمت فروش پته را یکی از موانع موجود بر سر راه رونق دوباره بازار آن می‌داند که به گفته وی می‌توان با کوچک کردن اندازه‌های پته‌ها و نوع کاربرد آنها روی آنها قیمت‌های مختلفی گذاشت.

وی مهم‌ترین مشکل امروز صنعت پته‌دوزی کرمان را رقابت با سوزن‌دوزی‌های خارجی وارداتی عنوان می‌کند و می‌گوید: به‌دلیل قیمت‌های پایین پارچه‌های سوزن‌دوزی شده وارداتی خارجی، بازار فروش پته در حالی دچار رکودشده است که این نوع سوزن‌دوزی‌های وارداتی از کشور‌های هند و پاکستان کیفیت بسیار پایینی دارند و از نظر زیبایی نیز پته کرمان بسیار بهتر از آنهاست.

رئیس اتحادیه فرش و پته کرمان هم در باره قیمت پته می‌گوید: پته سفید نقش بازوبند محراب ترنج، گران‌ترین پته است و بسیار ریز و پرکار است و برای رومیزی استفاده می‌شود و اکنون با قیمت بیش از دو میلیون تومان به فروش می‌رسد و نرخ آن با توجه به اندازه تعیین می‌شود.

وزیری‌نسب در زمینه ارزان‌ترین پته‌ای که در کرمان خرید و فروش می‌شود، هم می‌گوید: ارزان‌ترین پته، بوته است که با قیمت ده تا 15 هزار تومان به فروش می‌رسد، البته ارزان‌ترین پته به رنگ سفید است و نرخ‌گذاری علاوه بر رنگ براساس اندازه و کیفیت دوخت متغیر است.

گران‌ترین پته

قدیمی‌ترین، ارزشمندترین و زیباترین نوع پته حاصل تلاش 40 دختر کرمانی در طول چهار سال است. این پته که بیش از یک قرن از عمر آن می‌گذرد،در گذشته پوشش مقبره شاه نعمت‌الله ولی، شاعر و عارف نامدار کرمانی بود که به دلیل ارزش هنری بالای آن به موزه انتقال یافت تا از آن مراقبت بیشتری صورت گیرد؛ کارشناسان صنایع‌دستی این پته را ده میلیارد تومان قیمت گذاری کرده‌اند. پته‌دوزی نوعی از رودوزی‌ است که در آن تمام سطح پارچه به‌وسیله بخیه‌های نخی و رنگین پوشیده می‌شود. بیشتر هنرمندان پته‌دوز کرمانی که از زنان و دختران خانه‌دار هستند با کمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندارها و بینش‌های شخصی‌شان است بر زمینه پارچه پشمی ضخیمی به‌نام «عریض» می‌نشانند که طرح‌های زیبایی چون: بوته، سرو، ترنج و... پدید می‌آید. نمای پته، منظره‌ای بدیع از گل و بوته‌های رنگین را به نمایش می‌گذارد و از آنجا که پدیدآورندگان این نما، به طور معمول زنان و دختران کرمانی بوده‌اند، آن را نمادی از هزاران درد، رنج و گاه شادی و شعفی دانسته‌اند که در ذهن این زنان و دختران منقوش بوده است.با وجود اهمیت و زیبایی این هنر دستی زنان کرمانی، پته هنوز برای بسیاری از مردم کشور ناشناخته مانده است و در این میان برخی بی‌توجهی‌ها و مشکلات باعث از دست رفتن جایگاه این هنر دستی با ارزش شده است.

حکمت قاسم‌خانی ‌/‌ جام‌جم کرمان