عاشورا؛ گنجینه‌ای تمام‌نشدنی برای تلویزیون

حسن فتحی برای عملی کردن این تصمیم سنگ تمام گذاشت و سریالی را کارگردانی کرد که از ساختار و محتوایی تاثیرگذار و هنرمندانه بهره می‌برد. پس از این سریال ساخت کارهایی با محتوای فرهنگ عاشورایی به‌طور جدی در دستور کار مدیران و تهیه‌کنندگان تلویزیون قرار گرفت.

در هر یک از این آثار کارگردان‌ها قهرمانانشان را در دوره‌های مختلف زمانی قرار دادند و نسبت این شخصیت‌ها را با حادثه عاشورا جستجو کردند. در شب دهم حسن فتحی سراغ دوره رضاخان رفت و در سریال «آخرین دعوت» حسین سهیلی‌زاده رفتار یک استاد دانشگاه امروزی را در دل حوادث عاشورا بررسی کرد. سریال «پریدخت» سامان مقدم نیز داستانش را در دوره زمانی حکومت پهلوی اول و دوم به تصویر کشید. قصد هیچ‌یک از این سریال‌ها به تصویر کشیدن حوادث تاریخی قیام عاشورا نبود. بلکه همگی در پی نشان دادن تاثیر شور حسینی و باورهای عاشورایی بر ابعاد مختلف زندگی شخصیت‌هایشان بودند. در کارنامه کارهای نمایشی تلویزیون علاوه بر سریال‌های پریدخت، آخرین دعوت، شب دهم، سفر سبز، باران عشق و روزهای اعتراض، تله‌فیلم‌های زیادی نیز با موضوع حماسه عاشورا ثبت شده است. نیاز شدید آنتن به پخش کارهای نمایشی در مناسبت‌های محرم و اربعین دست‌اندرکاران تلویزیون را بر آن داشت خوراک مناسبی برای این ایام تدارک ببینند.‌ تکیه بر خورشید، روشنی صبحدم، صلاه ظهر، سایه بر خورشید،‌ راه، فرمانده و مقصد از جمله فیلم‌های تلویزیونی است که با محوریت عاشورا ساخته شده است.

در این آثار زندگی هر یک از شخصیت‌ها به گونه‌ای با باورهای عاشورایی گره می‌خورد. به عنوان مثال در فیلم تکیه بر خورشید تلاش‌های پسر تکیه‌دار محله برای برپایی هیات عزاداری را شاهد هستیم. فیلم فرمانده نیز ماجرای رویارویی یک فرمانده دوران دفاع مقدس را با یکی از همرزمانش در ایام محرم روایت می‌کند.

آثار غیرنمایشی تلویزیون نیز شامل پخش مراسم مداحی، سخنرانی، عزاداری، میزگردهای کارشناسی، برنامه‌های ترکیبی و مستندهای عاشورایی می‌شود. تلویزیون در چند سال اخیر سعی کرده یک مراسم عزاداری را در ساختار تلویزیونی ارائه کند. در این برنامه‌ها دوربین با واسطه بیننده را در جریان یک جلسه مذهبی قرار می‌دهد. اما باید به گونه‌ای این کار را انجام دهد که مخاطب حس کند در آن جلسه نشسته است. تلویزیون در چند سال اخیر از دوربین‌های بیشتری استفاده می‌کند تا بتواند پوشش کامل‌تری از حال و هوای مراسم داشته باشد. با پخش این برنامه‌ها تلویزیون در دو ماه محرم و صفر رخت عزا بر تن می‌کند و همچون یک حسینیه بزرگ میزبان عزاداران حسینی می‌شود.

آثار نمایشی چه آنها‌ که روایتگر واقعه عاشورا هستند و چه آنها که به مفاهیم عاشورایی می‌پردازند هر کدام طرفداران خاص خودشان را دارند.

رحمان سیفی‌آزاد، فیلمنامه‌نویس و مدیر گروه شبکه اول با بیان این که واقعه عاشورا به شکل مستقیمش بارها ساخته شده است، می‌گوید:‌ نیاز جامعه امروز این است که مضامین عاشورایی مثل شهادت‌طلبی، آزادگی و از خودگذشتگی در قالب نمایشی بیان شود. در فیلم‌های امروزی می‌توان به حادثه عاشورا‌ رجوع کرد و درباره این مضامین موقعیت داستانی ایجاد کرد. اما باید توجه داشت که این موقعیت‌ها بسیار پرخطرند. اگر بخواهیم ما به ازاهای حادثه کربلا را در داستان پیدا کنیم باید از قالب ملودرام خانوادگی خارج شویم. نبرد حق و باطل یک مضمون اصلی است که در جامعه امروز تعابیر مختلف پیدا می‌کند. ما باید حق را به گونه‌ای در داستان بیاوریم که معانی غیرآسمانی داشته باشد.

وی ادامه می‌دهد: گذشتن از همه چیز برای خدا در ساحت معصومان باورپذیر است. اما این کار در ساحت انسان عادی و امروزی و از نگاه مادی قابل‌باور نیست. ما باید بتوانیم این موضوع را در رابطه انسان با انسان جستجو کنیم تا معانی قلب نشود.

سیفی‌آزاد با بیان این که تله‌فیلم‌های عاشورایی تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی دارند، توضیح داد: این کارها از این روی که با فضای غم و ماتم روزهای محرم هماهنگ هستند روانه آنتن می‌شوند. اما نمی‌توانیم بگوییم به طور کامل مفاهیم و ارزش‌های عاشورایی را منتقل می‌کنند.

به اعتقاد وی در نمادسازی و فضاسازی سریال‌های دینی بدون پشتوانه نظری علمای دین نمی‌شود کاری انجام داد. چون ما هنوز نمی‌دانیم در نشان دادن تصاویر نقش تاریخی تا کجا می‌شود پیشروی کرد.

سریال «فرات» ساخته مازیار میری اثری است که اصلی‌ترین اتفاق داستانی‌اش در شب عاشورا رخ می‌دهد.

علی‌اکبر محلوجیان نویسنده سریال درباره این که چطور می‌شود باورهای عاشورایی را در فیلمنامه‌ها دستمایه کار قرار داد، می‌گوید: در سریال فرات یک نکته ظریف از واقعه عاشورا را گرفتیم و آن را گسترش دادیم. نکات اخلاقی نهفته در این واقعه خیلی زیاد است. تا جایی که می‌توان یک گروه را تشکیل داد برای این که احادیث مختلف را بررسی کنند و در این باره فیلمنامه بنویسند. به عنوان مثال حضرت امام حسین(ع) در شب عاشورا به اطرافیانشان می‌گویند من رویم را آن طرف می‌کنم تا هر کس می‌خواهد برود، بدون خجالت و شرمندگی برود. این اتفاق در دوران دفاع مقدس هم تکرار شده است که می‌تواند در قصه‌های امروزی دستمایه کار قرار گیرد.

وی با بیان این که در فرات‌ فقط جنبه بخشش حادثه عاشورا مورد توجه قرار گرفت، می‌گوید: در احادیث آمده که حر ابتدا جلوی حضرت امام حسین(ع) می‌‌ایستد و بعد خودش به این قافله می‌پیوندد. او از حضرت تقاضای بخشش می‌کند و ایشان این شخصیت را می‌بخشند و به او امتیازاتی هم می‌دهند. به این شکل در فیلمنامه سریال فرات از حماسه عاشورا الگوگیری شده است. محلوجیان با اشاره به فیلم «سلطان» مسعود کیمیایی تاکید می‌کند: در آن فیلم جنبه ظلم‌ستیزی عاشورا مورد توجه قرار گرفت و در یکی از سکانس‌ها‌ دیدیم سلطان به جمع عزاداران پیوست. از آنجا که کیمیایی شخصیت‌هایش را خوب می‌شناسد این آدم باورپذیر می‌شود. ولی در برخی از سریال‌ها و فیلم‌ها می‌بینیم که بی‌جهت صحنه‌های زنجیرزنی و عزاداری را نشان می‌دهند و از این صحنه‌ها به عنوان یک وصله استفاده می‌کنند.

وی واقعه کربلا را گنجینه‌ای تمام‌نشدنی برای فیلمنامه‌نویسان می‌داند و توضیح می‌دهد: شخصیت‌هایی که با فرهنگ زنجیرزنی بزرگ شده‌اند، می‌توانند در قصه‌های ما ظهور و بروز داشته باشند. در سریال فرات چند نمونه از این شخصیت‌ها را می‌بینید. ما دنبال یک اندیشه معاصر بودیم که الگویش عاشورایی باشد. به همین دلیل محرم در قصه ما تنیده شده بود و صرفا یک شعار اضافه شده به داستان نبود.

این فیلمنامه‌نویس با بیان این که روایت تاریخی ماجراهای کربلا مستلزم صرف هزینه‌های هنگفت است، می‌گوید:‌ به نظر من قصه‌های معاصر که از فرهنگ عاشورا الگو گرفته‌اند تاثیر بیشتری بر مخاطب می‌گذارند. فرهنگ عاشورا خودش به اندازه یک دنیا حرف برای گفتن دارد. این فرهنگ در قصه‌های امروزی می‌تواند ترویج شود. البته به یک نکته دیگر هم باید توجه داشت که ساخت سریال‌های تاریخی که اتفاقات کربلا را مرور می‌کند کار هر کسی نیست. به عنوان مثال سریال مختارنامه دیالوگ‌های شاعرانه‌ای داشت که من خودم نمی‌توانم شبیه‌ آن را بنویسم.

اقشار مختلف کشورمان هر ساله در سالگرد حماسه جاودان عشق و شهادت عزاداری می‌کنند و فریاد می‌زنند آماده پاسداری از آرمان‌های بزرگ مولا و سرورشان هستند. رسانه ملی نیز با مجموعه برنامه‌هایی که در قالب‌های مختلف ساخته می‌شود در روزهای عزاداری سالار شهیدان حال و هوایی عاشورایی به خود می‌گیرد. با توجه به این که در ماه محرم افراد ظرفیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند و تاثیرپذیری معنوی بیشتری دارند این ایام فرصت خوبی در اختیار برنامه‌سازان دینی قرار می‌دهد.