روزی برای گنجینه‌های از یادرفته

این واژه گاهی از مرز فردی و شخصی عبور می‌کند و باید از آن به منزله هویت و میراث فرهنگی ملی یاد کرد؛ میراثی که گاه در کشاکش حوادث و در مسیر دهلیز روزگاران، دستخوش ناملایمات می‌شود.

در این بین گاه ما وارثان فراموشکار نیز از یاد گنجینه‌ها و دستاوردهای نیاکانمان غافل می‌‌شویم و گاه به بهایی اندک آنها را به تاراج می‌گذاریم.

سرنوشت نسخ خطی هم جدا از سایر گنجینه‌های فرهنگی دیگر نبوده است و در طول تاریخ، آثار مکتوب و گرانسنگ دانشمندان و فرهیختگان را آنچنان که شایسته بوده است، گرامی نداشته‌ایم.

از این رو نامگذاری روزی برای میراث مکتوب را نباید تنها یک حرکت نمادین تلقی کـــــرد و ارج نهادن به آن را تنها یک وظیفه فردی دانست.

نامگذاری روزی برای «اسناد و میراث مکتوب» بهانه‌ای شد تا با اکبر ایرانی ، رییس مرکز پژوهشی میراث مکتوب به گفت‌‌وگو بنشینیم.

مرکزی که با گذشت حدود 18 سال از سابقه تاسیس ـ با داشتن امکانات ناچیز و مکانی محقر ـ رسالتی بزرگ را در زمینه احیای متون بر عهده گرفته است.

سرانجام با تلاش شما و مرکز پژوهشی میراث مکتوب 19 اردیبهشت همزمان با روز بزرگداشت شیخ کلینی به نام اسناد و میراث مکتوب نامگذاری شد. شاید نامگذاری این روز بهانه‌ای باشد تا پژوهشگران به حوزه مغفول تصحیح متون توجه بیشتری کنند. با تلاش‌هایی که مرکز شما در این 18 سال انجام داده است آیا به چشم‌انداز و نقشه راهی که در ابتدا برای خود ترسیم کرده بودید، دست یافته‌اید؟

موضوع میراث مکتوب همانا دستاوردهای ذوقی و اندیشه‌ای دانشمندان بزرگ ایران و اسلام است که نسل به نسل گشته و به عنوان یک امانت به دست ما رسیده است. خداوند به این حقیر لطف فرموده است که از سال 1372 کار مدیریت نسخه‌های خطی در حوزه ایران و اسلام و در واقع پژوهش در این حوزه را عهده‌دار شده‌ام. یکی از توفیقات بنده این است که از مدیران چندشغله نبوده‌ام و فقط متمرکز بر این موضوع بوده‌ام. در این 18 سال آثار ی اعم از کتاب، مجله و تحقیقات منتشر شده است که تعداد آن بسیار زیاد است و آن‌چه هست در اختیار محققان قرار گرفته است.

در این مدت همچنین توانستیم جریان احیای نسخ خطی را راه‌اندازی و نسلی را با میراث گذشتگان آشنا و تصحیح متون کهن را نهادینه کنیم. بسیاری از دانشجویان از سراسر کشور با تحقیقات این مرکز آشنا هستند و همین طور کمتر مؤسسه پژوهشی و دانشگاهی حوزه ایران‌شناسی در خارج از کشور است که با این مرکز آشنا نباشد و آثار این مرکز را نداشته باشد. این هم از برکات خدماتی است که همکاران ما انجام داده‌اند و سبب شده است تا این مرکز باعث اعتبار فرهنگ مکتوب کشور شود.

به همین سبب ، به دلیل اهمیتی که میراث مکتوب در کشور پیدا کرده است، پیشنهاد دادیم روزی به عنوان میراث مکتوب در تقویم رسمی کشور درج شود. در این باره ما مکاتباتی با شورای فرهنگ عمومی کشور انجام دادیم و گزارش‌هایی را در این زمینه ارائه دادیم و در نهایت روز «اسناد و میراث مکتوب» همزمان با روز بزرگـــــداشت شیخ‌کلینی که یکی از بزرگ‌ترین محدثان ارزشمند شیعه است، نامگذاری شد. البته آن‌طور که مد نظر ما بود درباره این روز عمل نشد، اما به خود می‌بالیم که ثبت روز میراث مکتوب در روز بزرگداشت شیخ کلینی مقدمه‌ای شد تا سالانه این روز را جشن بگیریم و برای معرفی چنیـن روزی اقداماتی به عمل آوریم.

به نکته بسیار مهمی اشاره کردید. ما دوگونه سازمان و نهاد داریم؛ اول نهادهای خصوصی و غیردولتی و دوم نهادهای دولتی که به تغییر و تحولات دوره‌ای و زمانبندی‌شده پایبند هستند و مسوولان الزاما متخصص، در آن حوزه‌ها وجود ندارد. در حقیقت مسوولان این نهادها مسوولیت‌پذیر نیستند، با جان و دل کار نمی‌کنند و انگیزه بقا و دوام در آنها نیست که کاری انجام دهند تا نام آنها ماندگار شود، اما در مقایسه با بخش‌های خصوصی باید گفت آنها انگیزه کارو موفق بودن دارند و دنبال این هستند با مراکز علمی رقابت کنند.

دنبال رفع نقایص کار خود و پیشرفت بیشتر هستند. این مؤسسات در کار خود ثبات دارند و ثبات به آنها انگیزه می‌دهد و زمانی که یک مدیر ثابت‌قدم، توانمند و علاقه‌مند روی کار باشد توقع دارد مورد حمایت قرار بگیرد و همینطور اشخاص دیگر باید متوجه شوند که باید این بخش‌های خصوصی را کمک و حمایت کنند. این حمایت الزاماً محدود به حمایت‌های مادی نمی‌شود و می‌تواند شامل حمایت‌های فکری، پرسیدن حال آنها و پیگیری کارشان و بررسی این‌که چه موانعی و نقایص و نیازهایی که دارند، باشد.

حالا اگر مدیران دولتی و وزرای وزارتخانه‌ها این مؤسسات و بخش‌های خصوصی را حمایت کردند آن مؤسسات پا می‌گیرند. اما همه جا در کشور این‌گونه عمل نمی‌شود. همیشه در بحث آسیب‌شناسی ما دچار این مسائل هستیم و می‌بینیم اهرم‌های نظارتی مسوولان خیلی ضعیف است یا تشخیص نمی‌دهند که فلان شخص یا اشخاص، مؤسسه یا انجمن، مرکز و سازمان بجا و درست کار می‌کنند.

گاهی هم تشخیص می‌دهند اما آنچنان که باید و شاید پیگیر جویای احوال آنها نیستند و تفقدی از آنها نمی‌کنند. مثل این‌که بود و نبود آنها یکی است، در حالی که سازمان‌هایی که کار باارزش می‌کنند انتظار دارند کارشان دیده شود یا اگر همایشی برگزار می‌کنند که در جهان صدا می‌کند انتظار یک دست‌مریزاد دارند.

در حال حاضر سازمان‌های زیادی هستند که بودجه‌شان تقریبا یکی است اما کدام گروه نظارتی به آنها می‌گوید شما به دلیل این‌که در این شش‌ماه 20 عنوان کتاب چاپ کرده‌اید این قدر اضافه بگیرید و موسسه‌ای در شش ‌ماه یک کتاب چاپ نکرده است یا اگر عملکردش مناسب نبود بودجه‌اش را کمتر کنند. این‌ها مسائلی است که همه توقع دارند که اهرم‌های نظارتی نسبت به آن مراکز علمی درست عمل کنند.

یکی از مسائل بسیار مهم و اساسی در حوزه تحقیق در همه زمینه‌ها بحث نقد است. یعنی چون نقد وجود ندارد پخته‌خواری، کتابسازی و ساده‌انگاری به وجود می‌آید و هرکسی به خود اجازه می‌دهد از هرجایی هر مطلبی را که می‌خواهد بردارد و کتاب یا پایان نامه یا مقاله خود را فربه‌سازی کند و چون نقد وجود ندارد هرکسی پیش خود فکر می‌کند مصحح است و از روی چاپ سنگی، نسخه خطی متأخر و ناقص، مغشوش و مغلوطی را مثلاً تصحیح می‌کند و می‌نویسد به کوشش فلان.

الحمدلله ناشران ما اغلبشان ناشران خوبی هستند، ولی در آنها ناشرانی هم هستند که اصلا به محتوای کتاب کاری ندارند و نمی‌دانند کتاب متعلق بر پدید آورنده هست یا خیر. دزدی است یا دزدی نیست. این بی‌سر و سامانی‌ها برای این است که نقد وجود ندارد، اما اگر هر ناشری که کتابی را چاپ می‌کند قبل از چاپ آن را به یک ناقد بدهد، اثری که به چاپ می‌رسد بدون مشکل به چاپ خواهد رسید.

برخی پژوهشگاه‌ها، انجمن‌ها و سازمان‌ها که اسمی از آنها را نمی‌توان آورد، کتاب‌هایی چاپ می‌کنند که چه بسا قبل از چاپ به داور هم می‌دهند اما داور به خود زحمت نمی‌دهد نگاهی به کتاب بیندازد و بفهمد توسط چه کسی چاپ شده است. این مسائل باعث می‌شود کتاب‌های تحقیقی و تصحیح‌های ضعیف، ترجمه‌های مغشوش و نادرست وارد بازار شود و وقتی خوراک معنوی نادرست وارد جامعه شود مردم خواسته یا ناخواسته بیمار می‌شوند.

مجله «آینه پژوهش» چندوقت قبل نقدی را بر کتاب تصحیح شده‌ای چاپ کرد ـ که این کتاب با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده بود ـ عنوان این نقد بود «تصحیح متون یا تبلیغ صهیونیسم» که گویا مصحح در لابلای این کتاب، مقدمه، تعلیقات و پاورقی‌ها و هرجا که توانسته بود به اندیشه‌های صهیونیست‌ها اشاره کرده بود. برخی از کتاب‌های ما که در قالب تصحیح متون عرضه می‌شود تبلیغ اندیشه‌های مخرب است چون این اثر را ناشر و داور نخوانده است و مراکز نظارتی متوجه این موضوع نشده‌اند.

البته بعضی‌ها با غرض‌ورزی این مطالب را می‌نویسند که امیدواریم با پاگرفتن نقد، جلوی کتاب‌ها و کتاب‌نماها گرفته شود و ریشه این امور خشک شود. اگر این اتفاق بیفتد و مراکز علمی در مجلات خود نقدهای علمی را منتشر کنند محال است کسی جرات پیدا کند کتابی را که صلاحیت ندارد با یک نسخه یا دونسخه مغلوط است تصحیح کند و هرچیزی که دلش می‌خواهد در مقدمه و تعلیقات بنویسد.

دنیای امروز دنیای اینترنت و فضای مجازی است؛ فضایی که اجازه دسترسی آسان و سریع را به محقق می‌دهد و هرکتاب و مقاله‌ای را که محققان نیاز داشته باشند مثلا در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز) و سازمان‌های دیگر که نشریات را آنلااین منتشر می‌کنند می‌توانند استفاده کنند.

چه بسیار کتاب‌هایی که در خارج از کشور چه در اروپا و چه در کشورهای عربی در سایت‌هایی مانند «الوراق»، «الشامله»، «الودود»، «یعسوب‌الدین» و در ایران سازمان نور اعم از کتب سنی و شیعی در این سایت‌ها مندرج است و محققان اگر لازم داشته باشند مراجعه می‌کنند.

وظیفه ما و مؤسساتی که مانند ما کار می‌کنند این است که دسترسی به نشریات و مقالات را آسان کنند. مرکز پژوهشی میراث مکتوب هم شماره‌هایی از مجلات «گزارش میراث» و «آینه میراث» را در سایت خود گذاشته است. هم‌اکنون نیز با بسیاری از محققان و مصححان در حال مذاکره هستیم و بزودی بسیاری از کتاب‌ها به صورت دیجیتال و حتی آنلاین عرضه خواهد شد.

البته تعدادی از این محققان هنوز به ما اجازه نداده‌اند که به صورت دیجیتال از آثارشان استفاده کنیم که به آنها حق می‌دهیم، اما این رویه را درباره آثاری که از مؤلفان اجازه گرفته‌ایم، ادامه خواهیم داد تا علاقه‌مندان آثار میراث مکتوب از نزدیک در هرجای دنیا که هستند، بتوانند از فایل این آثار بهره‌مند شوند.

چاپ متون، خود قصه‌ای دارد و چاپ عکسی یا فاکسیمیله قصه پیچیده دیگری. چون در پاسخ این‌که این متون به چه کاری می‌آید،‌ ما مانده‌ایم و حالا باید پاسخگوی این باشیم که چاپ‌های عکسی به چه کار می‌آید. در این باره باید عوام تحصیلکرده را توجیه کنیم. هر رشته‌ای و هرکاری تخصصی دارد و ما اگر آثار را چاپ عکسی می‌کنیم به دلایل متعددی است.

وقتی ما با مخاطبان خود صحبت کنیم آنها قانع می‌شوند و متوجه می‌شوند فرق بین این‌که یک سند را همه مردم ببینند با این‌که آن سند را نبینند ولی حروفچینی‌ شده‌اش را ببینند، چیست و حالا باور کنند از آن رو که به ما اعتماد دارند با این کار تفاوت آن را احساس می‌کنند و ما با چاپ عکسی یک سند دست‌نخورده ارزشمند را چاپ می‌کنیم. برای نمونه زمانی که نسخه «علی‌نامه» را چاپ می‌کنیم دیگر کسی نمی‌گوید این جعلی است. وقتی چاپ عکسی این اثر در اختیار همگان قرار می‌گیرد همه می‌گویند این نسخه معاصر 50 سال یا 60 سال پس از سرودن شاهنامه بوده است و حتی زبان و خطش هم قدیمی است.

زمان «الابنیه»، که کهن‌ترین نسخه خطی فارسی موجود در دنیاست و در کتابخانه ملی وین است، وقتی عکسی چاپ می‌شود همه می‌فهمند که این خط، یعنی قدیمی‌ترین خط فارسی، چه شکلی است و ارزش‌های نسخه‌شناسی آن چیست. کسانی مانند استاد مرحوم ایرج افشار بر این مقدمه نسخه‌شناسی می‌نویسد و همگان اعتراف می‌کنند این نسخه ارزشمند بوده و تاریخ خط و زبان فارسی نسبت به دیگر تمدن‌ها چه پیشینه درخشانی داشته است.

سیده معصومه کلانکی - جام جم