دفاع مقدس در آینه شعر کودک و نوجوان

شعر با توجه به جذابیت‌ها و ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی که دارد، یکی از مهم‏ترین ابزارهای برقراری ارتباط بزرگسالان با مخاطبان خردسال و کودک در طول تاریخ بوده است. از این‌رو بسیاری از مفاهیم آموزشی و تربیتی، عاطفی و اجتماعی از این طریق به آنها منتقل می‎شود. جنگ و درگیری‌های نظامی و آزادیخواهانه از مفاهیمی است که در جوامع مختلف و به‌دلایل گوناگون از ابتدای تاریخ بشر حضور داشته و به‌دلیل تاثیر عمیق آن‎ بر جامعه به‌صورتی خاص در شعر منعکس شده ‎است و در گذشته و در دوره‌های اساطیری، ادبیات حماسی را ساخته است و در حال حاضر از مضامین پر‌تکرار در حوزه ادب غنایی است. یکی از بسترهای بررسی مفهوم جنگ در ادبیات، اشعاری است که با درنظر گرفتن مخاطب کودک و نوجوان و درباره‎ این موضوع سروده شده است. همزمان و پس از جنگ ایران و عراق، پرداختن به مضمون دفاع‌مقدس در کنار شعر بزرگسال از مضمون‎های مورد توجه شاعران کودک و نوجوان بوده است. آشنا کردن این گروه سنی با موضوع دفاع و ضرورت آن‌که مهم‌ترین مسأله روز جامعه بود و خانواده‌ها به شیوه‌های مختلف با آن درگیر بودند، از همان ابتدای جنگ احساس شد و در شعر شاعرانی چون مصطفی رحماندوست، محمد‌جواد محقق، قیصر امین‌پور، جعفر ابراهیمی، علی‌اصغر نصرتی و ناصر کشاورز انعکاس یافت. با این حال شاعران در دوره‌های مختلف با توجه به شرایط جامعه و نیز نگرش‌های مذهبی و ملی خود، به شیوه‌های مختلفی این مضمون را در شعرهای‌شان جا داده‌اند. ستایش دفاع‌مقدس و قهرمانان جنگ و نکوهش جنگ و پیامدهای آن، دو رویکرد مهم به جنگ در شعر شاعران کودک و به‌ویژه نوجوان است.
در دوره دفاع‌مقدس و با توجه به شرایط کشور و درخواست جامعه، بیشتر شاعران کودک و نوجوان، شعرایی مهیج و شورنده و در تقدیس شهادت و مقاومت سروده‌اند یا گاه با الگو گرفتن از وقایع عاشورا، به مفاهیمی چون شهید، جانباز، ایثار، ایران، دفاع، آزاده و‌... پرداخته‌اند. در این شعرها به‌طور عمده یا شهیدی ستوده یا اگر به نقد شرایط ایجاد شده حاصل از جنگ پرداخته شده، شاعر با پیوند دادن دفاع با دین و قداست آن، این شرایط نابسامان را توجیه کرده است. در اشعار دوره جنگ و مدت کمی پس از آن، ضرورت اطاعت از امام خمینی و بیان ویژگی‌های این شخصیت تاریخی، فراوان دیده می‌شود؛ چرا که یکی از دغدغه‌های شاعران کودک و نوجوان در ابتدای انقلاب و در دوره جنگ تحمیلی، آشنا کردن کودکان با نسل انقلاب، امام و فعالیت‌هایی بوده که اندکی پیش از پیروزی انقلاب و نیز زمان پیروزی شکل گرفته است. شاعران با ثبت ویژگی‌های تاریخی و تفکری آن دوره، کوشیده‌اند علاوه بر آشنا کردن کودک و نوجوان آن نسل با نسل قبل از خود، ویژگی‌های دوره انقلاب و جنگ را در شعرهای‌شان ثبت کند تا اتصال هویتی مناسبی بین نسل‎های قبل و بعد ایجاد شود. نگاه شاعران در این شعرها معرفی امام به‌عنوان منجی برای برقراری صلح در ایران و نیز پرداختن به چهره‌ مبارزان انقلاب و جریان اجتماعی آن روزگار است. حمید هنرجو، افشین علا و غلامرضا بکتاش از این دسته شاعرانند. با فاصله گرفتن از جنگ و سال‌های ابتدایی پس از آن و با شهادت جانبازان و رو‌دررویی کمتر کودکان با افراد جنگ‌زده و نیز بزرگ شدن نسل کودکان جنگ و ورود نسلی که با جنگ هیچ خاطره‌ای نداشت در جامعه، صلح به‌عنوان یکی از درون‌مایه‌های خاص و جدید در شعر کودک و نوجوان سال‌های پس ازدهه ۶۰و۷۰نمود ویژه‌ای یافت و شاعران به خرابی‌ها و ویرانی‌های حاصل از جنگ توجه بیشتری کردند و کوشیدند مفاهیم صلح‌پذیری را در شعر کودک و نوجوان ارائه دهند.
با توجه به تاکید مشاوران حوزه تعلیم و تربیت و نیز روان‌شناسان به ضروت و توجه به نظریه‌های نقد ادبیات کودک و تغییر شرایط جامعه، پرداختن به دغدغه‌های کودکان و نوجوانان امروز باعث رواج درون‌مایه‌های آشتی‌جویانه در فضای خانواده نظیر حل جدال‌های خانوادگی، جدال درون‌مدرسه‌ای و کودک و هم‌سن و سالانش شد و بسیاری از شاعران جز در مواردی محدود و به‌صورت سفارشی یا برای شرکت در جشنواره‌ها و استفاده از حق انتشار کتاب با موضوع دفاع‌مقدس در سازمان‌ها و نهادها به شعر دفاع‌مقدس توجه نداشتند و نه تنها به قهرمانی‌های دلاوران جنگ اشاره نکرده‌اند که گاهی با دید خسران و تاسف به‌صورت تلویحی یا مستقیم از کشته شدن جوانان سخن گفتند یا حتی با نگاهی منفی از این پدیده در صفحه‌های اجتماعی خود یاد کردند.
با این‌حال دفاع‌مقدس پس از گذشت چند دهه هنوز از مضمون‌هایی است که با نگاه ویژه و ستایشگرانه در شعر کودک و نوجوان نمود دارد. گرچه با کمی بررسی می‌توان نتیجه گرفت که خوانندگان نهفته در متن این دسته ازشعرها بیشتر کودکان و نوجوانانی هستند که دوران کودکی خود را در زمان جنگ گذرانده‎اند و با جنگ پیوندی عاطفی و خاطره‌آمیز دارند و در حقیقت این شعرها ویژه کودکان و نوجوانان امروز نیست. شاید لازم باشد با الگوسازی قهرمانان جنگ که نوجوانان و جوانانی از جنس مردم بودند و در بزنگاه حادثه با ایثار و قهرمانی از آرمان‌های‌شان دفاع کردند، رویکردی نوین با توجه به مضمون دفاع‌مقدس در شعر کودک و نوجوان اتخاذ کرد تا از این بستر اثرگذار برای ساختن نسلی شجاع و البته موقعیت‌شناس استفاده کرد.