سایه روشن تجارت کالابه‌کالا

در ترجمه فارسی این گونه تسویه‌حساب را با عنوان معاملات تهاتری می‌شناسیم. با این‌که تهاتر یکی از قدیمی‌ترین شکل‌های تجارت است اما هنوز ارزش خود را از دست نداده است.

در داخل آمریکا سالانه ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار کالا تهاتر می‌شود. در داخل چین هم به‌دنبال افزایش بدهی مردم، دولت این کشور امکان پرداخت بدهی‌های کشاورزان با هندوانه را فراهم کرد؛ یعنی کشاورزان بدهی خود را به‌جای پول نقد با هندوانه پرداخت کنند. در نتیجه معاملات به عوض کالا هنوز به معامله به عوض پول نقد در کشورها ترجیح داده می‌شود. 
 
بازار ۹ تریلیون دلاری تهاتر 

این امر ما را به این نتیجه می‌رساند که تراکنش‌های غیر‌پولی می‌تواند جای پای بیشتری در تجارت جهانی باز کند؛ به‌ویژه در میان کشورهایی که کالا را برای تجارت با کالا ترجیح می دهند. معامله کالایی، ریسک معامله بر بسترهای مالی را ندارد و هنوز هم مطلوب به‌نظر می‌رسد.

بنابر اعلام علیرضا پیمان‌پاک، رئیس سازمان توسعه تجارت ایران «‌۳۰ درصد از تجارت جهانی به‌صورت تهاتر انجام می‌شود»، در نتیجه از‌مجموع ۳۲ تریلیون دلار تجارت کالا و خدمات، حدود ۹ تریلیون دلار در قالب تهاتر تجارت می‌شود. با وجود سهم بالای تجارت تهاتری در اقتصاد جهان، تنظیم مقررات آن هم بسیار مورد توجه است. در تجارت جهانی از اتاق‌های پایاپای استفاده می‌کنند؛ نهادی که بر شرایط معامله نظارت می‌کند. وجود ناظر در شرایطی اهمیت دارد که دو کشور می‌خواهند ۱۰۰ هزار تن گندم را به‌ازای ۵۰‌هزار تن گوشت قرمز معامله کنند. این اتاق، نرخ برابری دو کالا را مورد نظارت قرار می‌دهد. معامله تهاتری به‌ویژه در شرایطی که پول دو کشور طرف معامله بی‌ثبات است یا در مواقع بحران‌های اقتصادی که پول به‌سرعت ارزش خود را از دست می‌دهد، به‌کارگیری می‌شود. این‌گونه طرفین معامله، کالای مصرفی یا کالای بادوام را بدون انتقال پول با یکدیگر معاوضه می‌کنند. 
 
اشکال معامله تهاتری در جهان 

البته کشورها تنها کالا را با کالا معامله نمی‌کنند؛ بلکه کالا را با خدمت یا خدمت را با خدمت معامله می‌کنند. برای مثال یک کشور از کشوری دیگر گوشت وارد می‌کند و در عوض خدمات مهندسی مشاور به طرف مقابل ارائه می‌کند؛ به‌طوری‌که نیاز دو‌طرف برطرف می‌شود. برای نمونه کشورهای آفریقایی ترجیح می‌دهند که به‌ازای صادرات کالاهای خام معدنی، گوشت، میوه و... خدمات مهندسی برای راه‌اندازی زیرساخت‌های انرژی دریافت کنند.

روی همین حساب ایران، چین و ترکیه از قدیم به آفریقایی‌ها خدمات مهندسی ارائه و در عوض گوشت، میوه و محصولات خام‌معدنی وارد می‌کردند.

برخی کشورهای آمریکای‌جنوبی همچنین بازاری را برای خود توسعه داده‌اند. در حال حاضر در کل جهان ۱.۷تریلیون دلار خدمات مهندسی وجود دارد که کشورهایی مانند ایران می‌توانند از آن برای تهاتر کالا به کالا استفاده کنند.

بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ بازار خدمات مهندسی ۳.۹درصد رشد کرده است. سهم ایران از بازار خدمات مهندسی بسیار محدود است و به کمتر از ۶درصد می‌رسد اما ایران می‌تواند معاملات پایاپای خود را در عوض کالا-خدمات نهایی کند. البته در دولت سیزدهم شاهد چهار برابر شدن صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران بودیم؛ نشانه‌ای از این‌که ایران هم تلاش دارد در معاملات تهاتری در سطح جهان جای پای خود را بیشتر از گذشته باز کند. دولت می‌خواهد که در افق ۱۴۰۴، ۷۰میلیارد دلار خدمات فنی مهندسی را با نیازهای اقتصادی کشور در بازار جهانی معامله کند. 
 
کارکرد تهاتر برای مقابله با تحریم

در همین حال، کشورهای ایران و روسیه از تهاتر برای کاهش دلار در تراز معاملات ارزی خود استفاده می‌کنند. به گفته هادی تیزهوش‌تابان، رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه، تهاتر یکی از سازوکارهای تجارت است که می‌تواند در توسعه روابط تجاری ایران با سایر کشورها اثرگذار باشد و این خود در کمرنگ کردن تاثیر تحریم‌های آمریکا بسیار اثر‌گذار است. تابان یادآور شده که معاملات تهاتری راهکار مناسب برای تسهیل تجارت بین‌الملل است. در نتیجه تهاتر تنها در شرایط التهابی کاربرد ندارد. به هر روی ایران هم از جنبه تجارت خارجی با آفریقا و آمریکای‌جنوبی و هم از جنبه مقابله با تحریم از بازار جهانی تهاتر بهره می‌گیرد.

خدمات کالایی در بازار اروپا

معاملات تهاتری کالایی در اروپا بسیار توسعه یافته و نظام‌مند است. نهاد تسویه کالایی اروپا (ECC) مسئول نظارت و تنظیم مقررات این بازار در سطح اروپاست. در این بازار، انرژی و کالا بین دولت‌ها و شرکت‌های اروپایی و آسیایی در سنگاپور معامله می‌شود. البته این معاملات با اعتبارات مالی مورد پشتیبانی قرار می‌گیرد تا یک بازار حرفه‌ای عاری از ریسک شکل بگیرد. نهاد تسویه کالایی اروپا یک اتاق پایاپای محسوب می‌شود که ریسک‌های معامله میان طرفین را کاهش می‌دهد و به اعتبار معاملات می‌افزاید. نهاد بازار انرژی اروپا، نهاد معاملاتی EEX آسیا و بورس مرکزی برق اروپا هم با ECC همکاری می‌کنند. در این بازار مشترک، معاملات قرارداد آتی مورد پشتیبانی قرار می‌گیرد. قرارداد آتی این مزیت را دارد که دو طرف کالاها را در آینده به‌ازای قیمتی مشخص با یکدیگر معامله کنند. در واقع این قرارداد تضمینی برای معامله در آینده ایجاد می‌کند؛ نظامی که به بازار عمق می‌بخشد و طرفین معامله را به اجرای آن متعهد می‌کند.