صنایع کوچک می‌توانند تحریم را بی‌ اثر کنند

در این مورد گفت‌و‌گویی با علی رسولیان، معاون وزیر صمت و رئیس سازمان صنایع كوچك و شهرك‌های صنعتی ایران داشتیم و از نقش این سازمان در اقتصاد كشور و همچنین بی‌برقی‌های اخیر و تاثیر آن در بخش تولید گفتیم.

سهم صنایع كوچك از كل صنعت ایران چقدر است؟

قانون تاسیس شهرك‌های صنعتی به سال 62 بازمی‌گردد و به نوعی یك نهاد حاكمیتی محسوب می‎شود. از مجموع حدود ۷۳۰۰۰واحد صنعتی بهره‌بردار در كل كشور ۱۳6۲واحد صنعتی یعنی حدود ۲ درصد از آنها را صنایع بزرگ تشكیل می‌دهند، در واقع سهم صنایع خرد، كوچك و متوسط از نظر تعداد، 98 درصد كل واحدهای بهره‌بردار است. همچنین سهم اشتغال و سرمایه‌گذاری این بخش از كل واحدهای صنعتی، ۷3درصد اشتغال و سرمایه‌گذاری صنعتی است و سهم صنایع كوچك از صادرات كل كشور، حدود ۱۰ درصد اعلام شده كه این ارقام نشان می‌دهد صنایع كوچك نقش مهمی در اقتصاد كشور دارند. سهم صنعت از GDP كشور حدود ۱5 درصد برآورد شده، اما متاسفانه عدد دقیقی از سهم صنایع كوچك در GDP در دسترس نیست. در مورد میزان اشتغال افراد در شهرك‌های صنعتی نیز باید بگویم كه یك میلیون نفر در بخش‌های مختلف شهرك‌های صنعتی و صنایع كوچك مشغول به كار هستند.

گفته می‌شود صنایع كوچك امكان دورزدن تحریم را دارند. آیا این اتفاق افتاده است؟

سال گذشته واگذاری‌های‌مان در بخش اراضی شهرك‌های صنعتی دو برابر شده است. این به معنای افزایش تقاضا برای فعالیت در صنایع كوچك و متوسط است. تحریم و كرونا شرایط سختی را به اقتصاد ایران تحمیل كرد.

صنایع كوچك علی‌رغم محدودیت‌ها در دسترسی به منابع مختلف؛ اعم از دانشی، مالی و تجهیزات دارای ویژگی‌ها و نقاط قوتی است كه تاثیر‌گذاری آنها را در ابعاد مختلف اقتصادی و صنعتی، خصوصا در شرایط تحریم ویژه و متمایز می‌كند. این در حالی است كه آمریكا تلاش زیادی كرد تا ایران از نظر اقتصادی زمین بخورد، اما رشد صنعت ایران بالای 7 درصد بود و تقاضا برای سرمایه‌گذاری دو برابر شده است.

با عمق داخلی‌سازی حجم واردات به كشور كمتر شد. انعطاف‌پذیری و قابلیت تطبیق‌پذیری بیشتر نسبت به صنایع بزرگ و نسبت به شرایط محلی از جمله تحریم، قرار گرفتن در زنجیره تامین منابع بزرگ و تامین نیازهای آنان با قابلیت قرار گرفتن محصولات آنان به جای واردات، ناشناخته بودن اغلب واحدهای صنایع كوچك و تنوع محصول در این بخش، باعث شده تحریم‌ها تا حد زیادی بی‌اثر شود.

قابلیت به‌كارگیری دانش‌، فناوری و نوآوری‌های روز، به عنوان بزرگ‌ترین منبع طبیعی و تجدیدپذیر در تولید و به‌كارگیری آنها در تولید محصولات با فناوری‌های پیچیده وارداتی و سرعت در تصمیم‌گیری‌های عملیاتی و اجرایی و مدیریت واحد در شرایط متغیر بازار و شرایط محیطی از دیگر عوامل كاهش اثرات تورمی در اقتصاد كشور است.

با توجه به ویژگی‌های ذكرشده، صنایع كوچك قابلیت تاثیر‌گذاری قابل‌توجهی در رفع اثرات سوء تحریم بر اقتصاد كشور داراست و در این شرایط هم نقش ارزنده و بی‌بدیلی را خصوصا در تامین نیاز‌های داخل و جایگزینی آنها با واردات، در شرایط تحریم ایفا كرده است. اما با همه این اوصاف، صنایع كوچك با توجه به مشكلات فضای كسب و كار و قوانین و مقررات نتوانسته در شرایط تحریم آن‌طور كه مورد انتظار است، نقش ایفا كند.

صنایع كوچك به دلیل محدودیت در دسترسی به منابع مالی، تجهیزاتی و دانشی نیازمند حمایت‌های ویژه، قوانین و ساز و كارهای حمایتی خاص است كه متاسفانه از این مهم محروم شده‌اند. از مهم‌ترین مشكلات صنایع كوچك می‌توان به محدودیت و مشكلات در مراودات مالی و تجاری با سایر كشورها، قوانین مرتبط با ارز و برگشت آن، خرید مواد اولیه با ارز آزاد و برگشت ارز با نرخ دولتی با توجه به محدودیت، مشكلات در بخش منابع مالی، مشكلات و قوانین مرتبط در حوزه تامین منابع مالی، گمرك، بیمه و مالیات، ركود و كاهش توان خرید داخلی، افزایش هزینه‌های تولید، كاهش حاشیه سود و كاهش توان رقابتی، كمبود سرمایه در گردش بنگاه‌ها و اختلال در سیستم خریدها و معاملات اقتصادی به دلیل تاثیرات نوسان نرخ ارز در كشور اشاره كرد. علاوه بر تحریم، كرونا نیز مزید بر علت شد و تقاضا در جهان كاهش یافت. صنایع كوچك حدود 400 میلیون یورو صادرات داشتیم و روند در حال افزایش است.

وابستگی صنایع كوچك در ایران به واردات چقدر است؟ آیا صنایع كوچك نیز مانند صنایع بزرگ واردات‌محور هستند و به واردات مواد اولیه وابسته‌اند؟

بسته به نوع صنعت و وابستگی آن به مواد اولیه خارجی و این‌كه آیا مواد اولیه قابلیت تامین یا جایگزینی با مواد اولیه داخلی را داشته باشد، این نرخ متفاوت است. بر این اساس نرخ ۱۰ تا ۵۰ درصد بستگی به مواد اولیه در صنایع مختلف كشور ذكر می‌شود. در این میان مهم‌تر از این‌كه اندازه واحد صنعتی چیست، نوع صنعت و قابلیت تامین و جایگزینی آن با مواد اولیه مهم است.

بررسی شاخص وابستگی مواد اولیه صنعتی در سال‌های مختلف براساس آخرین اطلاعات منتشره از سوی مركز آمار ایران، نشان می‌دهد این شاخص روند كاهشی داشته و در شرایط تحریم و تمركز بر توان داخل و قوانین مرتبط نظیر قانون حداكثر استفاده از توان داخل، به نظر می‌رسد این روند كاهشی آهنگ تندتری نسبت به گذشته پیدا كرده است.

صنایع كوچك در بخش انرژی و آب هم تلاش‌های زیادی كرده، به طوری كه برای كاهش مصرف و مدیریت مصرف آب، 35 درصد آب استفاده شده را بازچرخانی می‌كند و دوباره به صنعت بازمی‌گرداند. طبق قانون آب، برق و گاز باید در اختیار صنایع قرار گیرد، اما به دلیل محدود بودن منابع دولت، تلاش كرده‌ایم در پست‌های برق تا 35 درصد مشاركت داشته باشیم تا مشكلات در این بخش حل شود.

همچنین امسال در واگذاری‌ها تخفیفاتی قائل شدیم تا تولید رونق بیشتری داشته باشد. به این صورت كه هر كسی بتواند زمین را در زمان مقرر بسازد و كار را آغاز كند 30 درصد مشمول تخفیف خواهد شد. در مقابل به دنبال راه‌اندازی بنگاه‌های راكد هستیم كه بخشی از آنها در اختیار بانك‌هاست و در حال رایزنی برای آزادسازی در این زمینه هستیم. از سوی دیگر برای دانش‌بنیان‌ها تخفیفات ویژه‌ای قائل شده‌ایم. اقساط 48 ماهه با تنفس شش‌ماهه باعث شده تا هر روز بر تعداد شركت‌های دانش‌بنیان در شهرك‌های صنعتی افزایش یابد.

مهم‌ترین مشكل صنایع كوچك و متوسط چیست؟

طبق بررسی‌های انجام شده 57 درصد این بنگاه‌ها مشكل مالی داشتند، اما بهتر است این موضوع را هم یادآور شوم كه از بازگشت تحریم‌ها تاكنون، عمق داخلی‌سازی در كشور افزایش زیادی داشته است. یكی از مشكلاتی هم كه اخیرا با آن مواجه شده‌ایم، قطعی برق است كه قطع برق صنعت، منجر به اختلال در تولید، افزایش قیمت كالا و تورم می‌شود.

پس از تحریم‌ كدام صنایع رشد بیشتری داشته‌اند؟

لوازم خانگی و صنایع فلزی رشد زیادی داشته‌اند و اكنون نگران بازگشت برندهای لوازم خانگی خارجی به كشور هستند.

محور توسعه در بسیاری از كشورها، خصوصا در آسیا صنایع كوچك بوده‌اند. چرا در ایران اتفاق نیفتاده است؟

ببینید صنایع كوچك به عنوان یك جزء از اكوسیستم فضای كسب و كار متاثر از مشكلات كلی این فضا است. همچنین باید توجه داشت صنایع بزرگ به عنوان پیشران و لكوموتیو محرك فعالیت صنایع كوچك هستند و اختلال در فعالیت آنها در شرایط تحریمی، باعث اختلال در زنجیره‌های پایین‌تر كه عمدتا صنایع كوچك خواهند شد. علاوه‌بر ویژگی‌های مثبتی كه مرتبط با فضای تحریمی ذكر شد، بنگاه‌های كوچك دارای ویژگی‌ها و نقاط قوت دیگری است كه آنها به‌ستون فقرات اقتصاد و با نیروی محركه اقتصاد یاد كرده‌اند، به همین دلیل جایگاه، نقش، اهمیت و به تبع آن حمایتی كه در كشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه از این بخش اقتصادی شده است، بسیار ویژه و قابل‌توجه است.

علاوه‌بر نقش SME‌ها که بنگاه‌های كوچك و متوسط را به دلیل ماهیت و ساختار خود در توسعه اقتصادی برجسته می‌كند، می‌توان به مواردی مانند قابلیت ثروت‌افزایی و كاهش فقر در جامعه، نقش مناسب در توزیع جغرافیایی ثروت و كاهش ناعدالتی‌های اجتماعی، سهم قابل ملاحظه در ایجاد اشتغال با توجه سرمایه‌گذاری پایین در این بخش، هزینه‌بری كمتر در مقایسه با كارایی و بهره‌وری بالاتر، ماهیت و مالكیت كوچك و محدود و عدم درگیری با بروكراسی‌های پیچیده در تولید و عرضه، قابلیت جذب و به‌كارگیری تكنولوژی محوری نسل جوان در كنار تجربه نیروهای ماهر و سنتی و سهولت آموزش و به‌كارگیری دانش‌های روز اشاره كرد. به طور كلی ساختار كوچك و پویای SME‌ها آنها را تبدیل به نهادهای كارآمدتری در اقتصاد كرده است. در كشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در آسیا و سایر قاره‌ها، با وقوف بر این ویژگی‌ها و نقش بی‌بدیل صنایع كوچك و متوسط، سازوكار‌های حمایتی و جامعی در بخش‌های مختلف تاثیرگذار در اركان سیاست‌گذاری، قوانین و مقررات و نهادهای حمایتی و منابع مورد نیاز انجام داده و بخوبی از این نقاط قوت در توسعه اقتصادی استفاده كرده‌اند.

علاوه‌بر موضوعات حمایتی با ایجاد فضای كسب و كار مناسب و باثبات، زمینه فعالیت صنایع كوچك نیز در كشورهای یادشده فراهم است. در كشور ما متاسفانه این امر اتفاق نیفتاده و صنایع كوچك درگیر مشكلات مختلفی است كه از جمله می‌توان به نبود متولی واحد در سیاستگذاری و حمایت از صنایع كوچك در كشور، فقدان قوانین حمایتی متناسب و اختصاصی با شرایط صنایع كوچك، محدودیت دسترسی صنایع كوچك در تامین منابع مالی، دانشی و تجهیزاتی، فقدان نهادهای واسط و تخصصی در توسعه و ارتقای همه‌جانبه صنایع كوچك در حوزه‌های نیروی انسانی، طراحی، تكنولوژیكی، فروش محصولات و توسعه بازار داخلی و خارجی، تامین و توسعه منابع مالی، شرایط سخت تامین منابع مالی در اخذ تسهیلات ارزان و شرایط آسان برای بازگشت آنها اشاره کرد. البته در حال حاضر عمده مشكلات صنایع كوچك، حول موضوعات مرتبط با بانك‌ها، بیمه و مالیات و گمرك است.

محمدحسین علی‌ اکبری - اقتصاد / روزنامه جام جم