تربیت بدون داد و بی‌داد

داد نزنید

دعوا کردن، داد زدن، بلند بلند و با خشم صحبت کردن هرگز فرزندتان را حرف گوش کن، مطیع، فرمانبردار، منظم، خوش خوراک، با ادب و معاشرتی نمی‌کند اما بی‌تردید باعث اضطراب، بی‌قراری و تنش، لجبازی، خشم، احساس یأس و ناامیدی، عدم کفایت و شایستگی کودک می‌شود. هر بار که بلندتر داد می‌زنید یا از شدت خشم و عصبانیت، مجبور به تنبیه کودک می‌شوید و بعد از آن عذاب وجدان می‌گیرید و پشیمان می‌شوید و در روز بعد به‌دلیل ترحم و دلسوزی، مدام خشم فرو می‌برید یا بلندتر از قبل فریاد می‌زنید، باید بدانید که در یک چرخه معیوب رفتاری گیرافتاده‌اید. یادتان باشد اعتیاد به داد زدن، مانند یک زلزله ویرانگر است که تمام خوبی‌های شما را در یک چشم برهم زدن تخریب می‌کند.

اخطار قبلی ندهید

گاهی حساسیت بیش از حد والدین یا اخطارهای مدام از نوع «بکن و نکن‌ها»، به رفتارهای نامطلوب کودک در مجامع عمومی و خانوادگی دامن می‌زند. اغلب والدین به‌خاطر نگرانی‌های شخصی و یا پیشگیری از ارتکاب خطای کودک، قبل از آن که اتفاقی بیفتد، مدام کودک را از انجام برخی از کارها یا بیان کلمات و جملاتی خاص، منع می‌کنند مثلا می‌گویند: مبادا در مهمانی، فلان کار را انجام دهی و یا این مدلی حرف بزنی... که اغلب این شیوه اثری معکوس دارد؛ به این معنی که وقتی والدین از قبل به کودک مدام اخطار دهند و بگویند حق انجام چه کاری را نداری! درواقع ذهن کودک را آماده می‌کنند تا به محض ورود به جمع، متمایل به انجام آن رفتار ممنوعه شود و اغلب چون کودک متوجه حساسیت والدینش شده، مخصوصا آن کار را انجام می‌دهد یا طوری حرف می‌زند که مطابق میل پدر و مادرش نیست.

از تکنیک «پیام من» استفاده کنید

وقتی درخواستی از کودک دارید یا او را مسؤول انجام کاری می‌کنید، هرگز بر انجام آن کار اصرار نورزید یا زیاد از حد پافشاری نکنید؛ چه بسا حساسیت به خرج دادن زیاد یا پافشاری کردن، هم شما را درمانده و مستاصل می‌کند و هم کودک را عصبی و نافرمان خواهد کرد. بهتر است به جای دستور دادن و اصرار کردن از روش «پیام من» استفاده کنید. در این روش باید محترمانه و بسیار قاطعانه درخواست و انتظار خود را در قالب پیامی که به‌صورت پرسشی یا خبری است به کودک انتقال دهید و سپس عقب‌نشینی کنید، مثلا بگویید: «گل پسرم به من کمک می‌کنه تا اتاقش را جمع و جور کنیم؟» درصورت همکاری، رفتار مطلوب کودک را تشویق کنید اما در صورت نافرمانی، باری دیگر یک «پیام من» بدهید؛ یعنی بگویید: «خیلی دوست داشتم پسرم در مرتب کردن اتاق به من کمک می‌کرد.» شک نکنید همین جمله ساده، بر رفتار و کلام کودک تاثیر شگرفی دارد.

قهر کردن نداریم!

گرچه نادیده گرفتن کودک، یک روش تربیتی موثر در بهینه‌سازی رفتارهای کودک است اما قهر کردن اثری کاملا معکوس دارد و مانع ابراز درست احساسات می‌شود. به کودکان یاد بدهید که قهر کردن روش درستی برای حل مساله و ابراز ناراحتی و خشم نیست، به او تفهیم کنید که اگر حرف نزند، مشکلی حل و برطرف نمی‌شود، البته خود نیز باید الگوی خوبی باشید: مثلا وقتی از دست او ناراحت هستید، چشم از او ندزدید یا رویتان را برنگردانید بلکه هر بار صدایتان کرد بله بگویید و صحبت کنید و در عمل نیز به کودک نشان دهید که وقتی از کسی ناراحت و دلخور است، به جای فرار و قهر کردن، رودرروی او بنشیند و راجع به آن موضوع و علت ناراحتی اش خیلی واضح و روشن صحبت کند.

اجازه دهید کسب تجربه کند

بسیاری از والدین، به دلیل اجتناب از ارتکاب خطا، مانع فعالیت‌های کودک می‌شوند یا اگر کودک‌شان رفتار اشتباهی را انجام دهد، مدام به او اخطار می‌دهند. مثلا مادری به کودک یک ساله خود دائما گوشزد می‌کند که: «به بخاری دست نزن، می‌سوزی»، کودک سماجت می‌کند و به سمت بخاری می‌رود، مادر دعواکنان به سمت کودک می‌رود و دست او را به نشانه «مگه نگفتم نرو» محکم می‌فشارد و کودک گریه می‌کند.... در چنین موقعیت‌های چالش‌برانگیز و بحرانی، اگر احتمال خطر و آسیب جانی و مالی نیست، بهتر است کودک را از تجربه خطر منع نکنید. اجازه دهید کودک با نظارت کامل شما، منبع خطر را لمس کند تا خود نیز، خطرناک بودن آن شیء را حس کند. گاهی لازم است کودک با پیامدهای رفتار و حوادث متعاقب آن آشنا شود تا بهتر بتواند از خطرات احتمالی آینده پیشگیری کند.

تهدید به دوست نداشتن نکنید

وقتی به کودک می‌گویید: اگر یک‌بار دیگر این کار را انجام دهی، یا این طورحرف بزنی دیگر دوستت نخواهم داشت؛ در واقع با این نحوه صحبت کردن، کودک را همیشه نگران این مساله می‌کنید که هرگز نباید مرتکب خطایی شود و همیشه باید خوب و بی‌نقص باشد! که در این صورت، کودک بدون توجه به امیال و آرزوهای درونی خود، دائم در تقلای این موضوع خواهد بود که بداند والدینش دقیقا از او چه می‌خواهند و بی تردید این اتفاق ناخوشایندی است که با بی خیالی و سبکبالی که لازمه بچگی کردن کودک است کاملا در تناقض است، بنابراین از این پس به جای بیان عبارت «اگر یک‌بار دیگر این کار را انجام دهی، دیگر دوستت نخواهم داشت» به کودک بگویید: «اگر این کار را انجام‌دهی خیلی دوستت دارم»؛ در واقع به جای نهی از انجام کاری، انجام رفتار دلخواه خود را منبعی برای محبت و علاقه‌مندی خود از کودک تعریف کنید.

آنچه نباید بگویید:

هرگز به کودک نگویید: «تو مثل پدرت / مادرت هستی»؛ بیان این عبارت آن هم با خشم و عصبانیت، نشان از این موضوع دارد که والدین کودک روابط خوب و مساعدی با یکدیگر ندارند و با بیان این عبارت به نوعی می‌خواهند نارضایتی خود را ابراز و ناراحتی‌ها را روی فرزندانشان تخلیه کنند. شنیده‌هایی که اغلب منفی و متناقض هستند، در ذهن کودک برای همیشه حک می‌شوند و به عنوان الگویی از ناکارآمدی، سرلوحه تعریف کودک از خود و رفتارهایش معنا می‌شود، تعریفی که همیشه او را متهم به خطاکار بودن می‌کند.

نسرین صفری / روان‌شناس بالینی