احیای «روضــــه» پس از 500 سال

واقعه عاشورا با این که تقریبا نیمی از یک روز در میان میلیاردها روزی که زمین گذرانده را به خود اختصاص داده است، اما آنچنان بشریت را تکان داد که تا همین امروز آثار مختلفی پیرامون آن خلق می‌شود. از کتاب‌های تاریخ‌نگارانه که وظیفه روایت آن واقعه را به عهده داشتند تا رسوم ویژه عزاداری برای آن که باعث تمایز این واقعه از سایر وقایع عالم شده است. شاعران، عالمان، مورخان، سیاستمداران و هنرمندان بسیاری پیرامون ریخته شدن خون پاک اهل بیت پیامبر بر زمین تفتیده کربلا سخن گفتند.
درخصوص این واقعه کتب تاریخی زیادی نگاشته شده است از لهوف سید بن طاووس تا مقتل ابی‌مخنف و مقتل خوارزمی و... که هر یک کوشیده‌اند آنچه در کربلا گذشت را روایت کنند.
اما به دلیل عرب‌زبان بودن راویان و این‌که زبان عربی، زبان غالب در فضای علمی جهان اسلام بوده، بیشتر کتب در این حوزه به زبان عربی نگاشته شد تا این‌که در اواخر دوران تیموریان (قرن نهم هجری قمری) فردی که احتمالا از
اهل سنت حنفی و دارای گرایش‌های صوفیانه و شیعی پررنگ بوده برای عرض ادب به محضر سیدالشهدا، کتابی با نام روضه‌الشهدا به زبان فارسی نگاشت؛ کتابی که تا قرن‌ها بعد عزاداری شیعیان در این رویداد را تحت تاثیر خود قرار داد و یکی از منابع اصلی فارسی‌زبانان برای روایت ماجرای عاشورا شد.
اما فارسی بودن تنها وجه ممیزه کتاب کاشفی از آثار قبلی نبود. نثر گیرا و ادبیات مسجع او باعث شد عامه مردم بتوانند به‌راحتی با این کتاب ارتباط برقرار کنند و در مجالس عزای سیدالشهدا(ع) با بهره‌گیری از این کتاب و هنر به کار رفته در آن، روضه بر پا کنند.
اما روضه‌الشهدا در کنار این محسنات، ایرادی بزرگ دارد. ملاحسین واعظ کاشفی بیش از آن‌که کتابی تاریخی خلق کرده باشد، کتابی ادبی نوشته و برای همین برای تعداد زیادی از داستان‌ها یا روایات ذکر شده در کتاب یا سندی ذکر نشده یا اگر هم ذکر شده از منابعی غیرمعتبر و نه‌چندان قوی از لحاظ علم روایت و تاریخ، نام برده شده است. همین ضعف باعث شد که این کتاب مورد نقدهای زیادی قرار گیرد و در بین این نقدها شاید سنگین‌ترین حمله را شهید مرتضی مطهری به روضه‌الشهدا کرد؛ استاد در حمله‌ای تند علاوه بر زیر سؤال بردن ملاحسین واعظ کاشفی و انگیزه او برای نگارش این کتاب، گفت: «از وقتی که این کتاب در دست و بال‌ها افتاد، دیگر کسی تاریخ واقعی امام حسین را مطالعه نکرد.»
بیراهه نیست اگر بگوییم نقد صریح شهید مطهری بر این کتاب به ویژه پس از انقلاب تا حدود زیادی منجر به محاق رفتن آن در میان عامه مردم شد و به دلیل وجود روایات فراوان بی‌سند در آن، به کناری گذاشته شد.
اما قرن‌ها پس از نگارش این کتاب، محمد حقی دست به کار شد و کوشید تا روضه‌الشهدا را تا حدی که به اساس کتاب ضربه نخورد تنقیح و مستند کند. حقی در کتاب روضه که گزیده‌ای از روضه‌الشهدای ملاحسین واعظ کاشفی است و توسط انتشارات کتابستان به چاپ رسیده ،کوشیده تا جایی که ممکن است برای وقایع ذکر شده در کتاب از میان منابع معتبر و مشهور، سند پیدا کند و طبیعتا هر جا هم که سندی یافت نشده آن بخش را از کتاب حذف کند؛ بخش‌هایی مانند ماجرای هاشم مرقال، عروسی حضرت قاسم، ازرق شامی و ... .
نکته مهم در کتاب روضه آن است که پژوهشگر به هیچ وجه در متن اصلی دست نبرده و فقط کوشیده سند وقایع و معنای برخی لغات مشکل را در پاورقی ذکر کند.
آنچه که پیرامون این ویرایش روضه‌الشهدا باید بدانیم آن است که وجود سند برای روایات ذکر شده در کتاب لزوما به معنای صحیح و قطعی بودن آن روایات نیست. محقق در این اثر فقط کوشیده به شکل منسجمی اسناد را ذکر کند و تدقیق سندهای ذکر شده از لحاظ علم روایت و تاریخ مجالی دیگر می‌طلبد.
متن اصلی روضه‌الشهدا علاوه بر ماجرای عاشورا و مصائب وارده بر اباعبدا...(ع) که بخش اصلی کتاب را شامل می‌شود در باب‌های ابتدایی مشتمل بر مصائب جمعی از انبیا، پیامبر اسلام(ص)، امیرالمومنین(ع)، حضرت زهرا(س) و امام حسن مجتبی(ع) است که پژوهشگر کتاب آنها را برای رعایت اختصار حذف کرده و «کتاب روضه» تنها به امام حسین(ع) اختصاص دارد.
کتاب روضه اقدامی مهم در راستای احیای روضه‌الشهدا در میان فارسی‌زبانان است تا علاوه بر مطالعه یک تاریخ فارسی پیرامون واقعه عاشورا، از نثر زیبای 7 قرن پیش ملاحسین واعظ کاشفی نیز لذت ببرند.

علیرضا ملوندی

روزنامه‌نگار