برکه‌های سرپوشیده!

برکه‌ها دوشادوش قنات‌ها
بیشتر مناطق ایران گرم و خشک است و خشکسالی دامنشان را گرفته؛ اگر به تاریخ ایران هم برگردیم حکایت از ایرانی خشک و کویری دارد و عدم وجود آب شیرین در برخی مناطق مثل یزد سبب شده تا قنات‌هایی حفر شود که در دنیا بی‌نظیر است؛ هر چند قدیمی‌ترین قنات دنیا در ایران و در قصبه گناباد در استان خراسان رضوی وجود دارد، اما در شهرهای جنوبی کشور برای تأمین آب شرب، این برکه‌ها بوده و هستند که نقش بزرگی را ایفا می‌کنند.
در آغوش نخل‌ها
اگر از جاده‌های جنوبی کشور عبور کنید به غیر از نخل‌های سر به فلک کشیده، ساختمان‌های گنبدی شکل بسیاری می‌بینید که همان برکه‌ها هستند؛ آب‌انبارهایی که تعدادی از آنها به دست فراموشی سپرده شده و برخی‌هایش هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
معماری این برکه‌ها زیباست، به‌قدری که هر فردی را جذب خود می‌کند، با این حال در کنار یک جاذبه گردشگری هنوز هم کارکرد خود را از دست نداده‌اند و در شهرهای مختلف از آنها استفاده می‌شود. جالب است بدانید مردم جنوب ایران برای برکه‌ها اهمیت ویژه‌ای قائلند و هر کس سعی می‌کند در حد توان اقدام به ساخت آب‌انبار کند یا در تعمیر و مرمت آن سهمی داشته باشد.
کندرها آب برکه را به خانه‌ها می‌بردند
حمل آب از آب‌انبارها به منازل تا دهه 60 خورشیدی در شهرهای هرمزگان و فارس به صورت سنتی رواج داشت. فردی با وسیله‌ای به نام «کندر» [یک قطعه چوب که روی دوش (کتف) گذاشته و دو حلب آب در دو انتهای آن با طناب آویزان می‌شد] آب را به خانه‌ها انتقال می‌داد. این افراد به در خانه‌ها می‌آمدند و آب را به درون تانکرهای خانگی که هنوز هم در شهرهای جنوبی کشور وجود دارد، خالی می‌کردند. این کار امروزه (که استان‌های جنوبی همچنان کم‌آب هستند)، به وسیله تانکرهای حمل آب انجام می‌شود.
احتیاط کنید!
محمدرسول رحمان‌شناس که مدت‌ها به عنوان رئیس شبکه شهرستان بستک کار می‌کرد در رابطه با بهداشتی بودن آب‌انبارها به جام‌جم می‌گوید: امکان کلرزنی برکه‌ها وجود ندارد، زیرا در صورت این اقدام و به دلیل حجم زیاد مواد آلی موجود در آب‌انبارها ترکیب کلر با این مواد، سرطان‌زاست. وی در عین حال به مردم توصیه می‌کند بعد از جوشاندن، آب را مورد استفاده قرار دهند.
جالب است بدانید پیشینیان با توجه به این‌که عمل انبارکردن و راکد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده جهت گوارایی آب در سقف آب‌انبارها، بادگیرهایی تعبیه می‌کردند که باعث عبور باد از روی آب شده و موادی همچون آهک و نمک به جای کلر، ماهی برای رفع باکتری‌های آب، زغال برای خاصیت بوگیری و خشت برای رسوب‌زدایی املاح آب به برکه‌ها اضافه می‌کردند تا آب نگندد.
هیچ آبی، آب برکه نمی‌شود
جعفری، مادر جاسم، پیرزن گزارش ما اما حاضر نیست آب برکه را با آب شرب تانکرها یا لوله‌کشی عوض کند و می‌گوید حتی اگر آب بهداشتی در بستک وجود داشته باشد باز هم از همین آب استفاده خواهد کرد. به عقیده او طعم و مزه خوب آب باران را نمی‌شود با هیچ چیز دیگری مقایسه کرد.
او می‌گوید: در طول عمر ۷۰ ساله‌اش همیشه از آب برکه استفاده کرده و به یاد ندارد که تاکنون کسی به‌واسطه خوردن این آب از بین رفته باشد.
البته در ادامه با خنده اضافه می‌کند: «مگر این‌که فردی داخل آب‌انبار افتاده و خفه شده باشد!» جاسم جواهری پسر او سخنان مادرش را تکمیل می‌کند و می‌گوید: «برای این‌که حیوانات به درون برکه‌ها سقوط نکنند، درهای کوچکی در نظر گرفته می‌شد و همین حالا هم می‌شود آنها را دید.» شهر آنها یعنی بستک، ۸۰ هزار نفر جمعیت دارد و در ۲۳۰ کیلومتری بندرعباس واقع شده است.
اتصال به آب شهری ممکن نیست
در حال حاضر بسیاری از برکه‌ها که مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد کاملا محصور است و ورود افراد به داخل آنها راحت نیست و آب به وسیله پمپ‌ها و دستگاه‌های تصفیه به خارج از برکه هدایت می‌شوند. امکانات جدید برکه‌ها هم توسط خیرین تأمین می‌شود. علی مرجوعی، کارشناس حوزه آب از بندرعباس در پاسخ به این‌که آیا امکان اتصال آب‌انبارها به سیستم آب شهری وجود دارد، می‌گوید: به دو دلیل این امکان وجود ندارد؛ نخست این‌که حجم آب این برکه‌ها به آن حدی نیست که به سیستم آب شهری متصل شوند و در واقع یک منبع آب فصلی است که همیشه هم نمی‌توان به آن امید داشت، چون کاملا وابسته به بارانی است که رخ می‌دهد. دوم این‌که این اقدام با اعتراض اهالی اطراف آن برکه برای اتصال به آب شهری روبه‌رو خواهد شد.
این جاذبه‌های گردشگری
جالب است بدانید که برکه‌ها به عنوان یک جاذبه گردشگری هم شناخته می‌شوند، به گونه‌ای که برکه «کل» در شهرستان گراش در استان فارس مربوط به دوره صفویه یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر به شمار می‌رود. برکه معتمد و برکه قنبرعلی‌بیگ هم از برکه‌هایی است که در لارستان به ثبت میراث ملی رسیدند. در اِوَز فارس نیز برکه‌های بسیاری وجود دارد که معماری چشم‌نوازی دارند و یکی از آنها یعنی برکه سلفی در خود شهر واقع شده که حدود ۷۵۰ سال عمر دارد.
در استان هرمزگان هم حدود 2000 برکه در دوره‌های مختلف تاریخی شناسایی شده‌اند که نشان دهنده سنت دیرینه ساخت برکه در میان مردمان جنوب دارد. مجموعه آب‌انبارهای موزه، مجموعه برکه‌های باران، برکه گرد واقع در محله شاه‌حسینی شهرستان بندرعباس، برکه بی‌بی در جزیره قشم، برکه دیوان در شهرستان پارسیان، برکه‌های ملاو میر پل انگور در شهرستان بندرخمیر، برکه‌های دریا دولت و پنج برکه و بشاری شهرستان بندرلنگه، برکه‌های شیخ و کریکی در شهرستان بستک، برکه سنتی پنج بادگیر جزیره کیش معروف‌ترین برکه‌های استان هرمزگان هستند.
برکه‌ها را بازسازی می‌کنیم
در کنار برکه‌هایی با قدمت بالا، برکه‌های زیادی هم وجود دارد که قدمت چندانی ندارند. این را اشکان مختاری، معاون میراث فرهنگی هرمزگان به جام‌جم می‌گوید و تاکید می‌کند که 30 برکه و آب‌انبار قدیمی تاکنون ثبت ملی شده و طرح مرمت و بازسازی آنها از سال گذشته آغاز شده است.
مختاری می‌گوید برنامه ما بازسازی و مرمت آثار باستانی و تبدیل آنها به مراکز فرهنگی است و در اجرای این برنامه در سال 1396 با همکاری تعدادی از دانشجویان بدون هزینه و به طور خودجوش به مرمت و بازسازی داخلی تعدادی از آنها پرداختیم. چندی پیش هم جواد اسدی، مسؤول اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گراش در استان فارس گفته بود، هفت برکه گراش
در حال حاضر کاربری خود را از دست داده‌اند، اما می‌توان با تبدیل کاربری‌های جدید فرهنگی، این مجموعه بناهای تاریخی را به جاذبه‌های جدید گردشگری شهرستان تبدیل کرد. وی اضافه کرد: طرح احیای این مجموعه که شامل کف‌سازی و محوطه‌سازی مجموعه است با اعتباری بالغ بر 400 میلیون تومان از سوی شهرداری گراش به‌زودی به اجرا در‌می‌آید.

برکه یعنی...

آب‌انبار همان‌گونه که از نامش مشخص است محلی برای ذخیره آب در فصول پر باران و استفاده آن در بقیه ایام سال است.
این ساختمان، حوض و استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب در زیر زمین ساخته می‌شود و مطمئن‌ترین و رایج‌ترین راه برای تأمین آب آشامیدنی است. در واقع آب‌انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه‌های کویری است که مردمان خطه کویر و جنوب به آن «برکه» می‌گویند.
غالبا این آب‌انبارها در مسیر آب باران یا جویبارهای فصلی بنا می‌شوند. هر آب‌انبار دارای یک یا چند ممر است که آب باران آن حوالی را جمع کرده و داخل آب‌انبار هدایت و ذخیره می‌کند.
آب‌انبارها از نظر شکل و نوع ساخت در شهرهای جنوبی کشور بیشتر گنبدی‌شکل هستند، هرچند در لارستان فارس سه نوع برکه دیده می‌شود:
1 ـ‌ برکه‌های دایره‌ای‌شکل که مخصوص مسلمانان منطقه است.
2ـ برکه‌های استوانه‌ای و کشیده که برای یهودیان ساخته شده تا آب شرب آنها از مسلمانان جدا شود.
3ـ برکه‌های صلیبی که در واقع راه ارتباطی چهار برکه را به صورت صلیب به هم وصل کرده و محل خروج این آب در اصطلاح دهن‌شیر نامیده می‌شود.
و در نهایت این‌که آب‌انبارها ساخته می‌شوند تا اولا ذخیره آب برای زمان‌های خشکسالی باشند و ثانیا آب را در تابستان خنک نگه دارند.
قدیمی ترین آب انبارها
از قدیمی‌ترین آب‌انبارها در ایران می‌توان به نمونه‌ای اشاره کرد که در کنار محوطه چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دوران شکوفایی تمدن عیلام ساخته شده‌ است. اما از آب‌انبار شهر اور در نزدیکی بصره به عنوان قدیمی‌ترین آب‌انبار جهان نام برده می‌شود که قدمت آن به ۲۱۵۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد.
آب‌انبار به نام‌های مختلفی همچون برکه، منبع، مصنع، انبار (در برخی نقاط همچون بیرجند) یا هود (به معنی حوض) خوانده می‌شود. واژه برکه در منابع متأخر اسلامی به همان معنای آب‌انبار است.
در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی، سردابه (در ترکمنستان)، مصنع (در مصر)، خزان (در فلسطین) و حوض (در هرات) می‌گویند.

محمد جلالی

ایران