سربـازان پنهـان

1. سرهنگی نقل می‌کند که روزی با یکی از اسرای عراقی به نام جبار صحبت می‌کردم. او خاطره‌ای را از رشادت یکی از زنان خرمشهری برایم تعریف کرد. خاطره وی از این حیث که فهمیدم زنان موضوعی هستند که می‌توانیم در ادبیات جنگ درباره آنها کار کنیم، تلنگری به من زد.
سرهنگی می‌گوید، تاریخ رسمی جنگ کمتر درباره زنان و نقش آنها در جنگ نوشته است، زیرا از دید تاریخ‌نویسان، جنگ ماهیتی نظامی و مردانه دارد. اما آنچه از چشم و نظر مورخان جنگ دور مانده، ویژگی جنگ‌های دفاعی است؛ جنگی نظیر آنچه در ایران رخ داد و در آن جنسیت و سن و سال مطرح نبود. به همین دلیل با آن‌که عراق تصور می‌کرد محاسبات دقیقی از شرایط ایران دارد و بر مبنای همان محاسبات به کشور ما حمله کرد، در عمل با مشکل مواجه شد، چون نمی‌دانست در جنگ‌های دفاعی ناگهان تمام مردم، اعم از زن و مرد و پیر و جوان یکباره سرباز می‌شوند و ملت ایران هم از این قاعده
مستثنا نبودند.
در جنگ هشت ساله، 36 هزار دانش‌آموز ایرانی به شهادت رسیدند که ساک آنها را برای اعزام به جنگ مادران‌شان بسته بودند.
ناپلئون می‌گوید: «برای شروع یک جنگ ابتدا باید زنان آن کشور را شناخت.» سرهنگی نیز همچنین بر آن است که میان مقاومت مردان در خط مقدم با استقامت زن‌ها در پشت جبهه نسبت مستقیمی وجود دارد. در جنگ ما نیز صدام از زنان و مادران ایرانی شکست خورد، نه از توپ‌ها و تانک‌‌ها. در واقع، این زنان بودند که در نقش خواهر یا مادر یا همسر؛ برادران و پدران و شوهرانشان را راهی جبهه می‌کردند و به این ترتیب، گرچه به لحاظ جغرافیایی فاصله زیادی با جبهه‌های جنگ داشتند، ولی انگار دوشادوش مردان علیه دشمن می‌جنگیدند. پس اگر زنان مقاومت خود را از دست می‌دادند، روحیه سربازان و رزمندگان نیز درهم می‌شکست.
این گفته سرهنگی که هیچ وقت قدرت گلوله به قدرت عشق و زندگی نمی‌رسد و این‌که قدرت عشق به تمامی در قلب زنان ایرانی جای داشت و همین دلگرم‌کننده مردان جنگ بود، بیانگر آن است که باید قدردان زحمات، رنج‌ها و امیدهای زنان ایرانی در جنگ باشیم؛ زنانی که هیچ‌گاه برایشان جنگ پایان نمی‌پذیرد، گرچه برای سربازان و مردان به پایان خواهد ‌رسید. این زنان همان‌هایی هستند که فرزند، برادر یا شوهرشان را از دست داده‌اند یا مفقودالاثرند و لذا انتظاری همیشگی به بازگشت عزیزانشان، جنگ را برای آنها پایان‌نیافتنی کرده است. پیش‌بینی سرهنگی این است که اهتمام به گردآوری و آماده‌سازی و نشر خاطرات این دسته از زنان، سیمای زن ایرانی و در کنار آن، سیمای جنگ دفاعی ما را روشن‌تر و مشخص‌تر خواهد کرد. او معتقد است ما در چهره زنان جنگ، سیمای یک ملت را می‌بینیم.

2. ورود زنان به عرصه نویسندگان جنگ (چه در مقام راوی و چه در مقام خاطره‌نگار)، موج تازه‌ای در دریای ادبیات جنگ برانگیخت و رخ ادبیات جنگ را تغییر داد. سرهنگی این گفته را باورمندانه می‌گوید که با ورود زنان به ادبیات جنگ، به ویژه به عرصه خاطره‌نگاری، صدای جنگ بلندتر و رساتر شنیده خواهد ‌شد و به گوش همگان
خواهد رسید.
ایشان تاکید دارد که خاطرات زنان از جنگ و نیز خاطرات کودکان و نوجوانان از جنگ، قیمت تمام‌شده جنگ را برای ملت ایران آشکار خواهد کرد. محاسبه هزینه‌های جنگ، کاری است که از عهده ادبیات جنگ برمی‌آید.
سرهنگی امیدوارانه می‌گوید، پیشقراول نسل تازه‌ نویسندگان جنگ زنان هستند، بنابراین اگر برای تربیت و مهارت‌آموزی این نسل برنامه‌ریزی نکنیم به اهداف پیش‌بینی‌شده خود در ادبیات جنگ نخواهیم رسید.
دغدغه سال‌های اخیر سرهنگی پرداختن به ادبیات اسارت است که به نظر ایشان انسانی‌ترین وجه ادبیات جنگ به شمار می‌رود. اما کار در این عرصه هنوز چندان پا نگرفته و ازجمله مصاحبه با زنان اسیر ایرانی و جمع‌آوری خاطرات‌شان هنوز شکل کاملی نیافته است.

3. در این بند مایلم آماری از فعالیت‌های بانوان دفتر ادبیات و هنر مقاومت یا بانوانی که با این دفتر همکاری موقتی و جنبی داشته‌اند، ارائه دهم:
یک: سابقه اولین همکاری نویسندگان زن دفتر به سال 1369 برمی‌گردد. در این سال، دو نویسنده زن با دو کتاب در قالب نامه شایسته معرفی‌اند: یکی، معصومه آباد با کتاب پرنده‌های کاغذی و دیگری فهیمه باباییان با کتاب نامه‌های فهیمه.
دو: بیشترین فعالیت نویسندگان زن، اعم از زنان مستقر در دفتر یا زنانی با همکاری موقتی، در حوزه تولید خاطرات بوده است.
سه‌: سپیده کاشانی با کتاب حکایت آنان که بقا را در بلا دیدند، سیمین‌دخت وحیدی با کتاب یک آسمان شقایق و مهری ماهوتی با کتاب خواب ناز غنچه‏ها، از شاعرانی بوده‌اند که با دفتر همکاری داشته‌اند.
چهار: دفتر، دو مترجم خانم با سه ترجمه داشته است به نام‌های صدیقه وجدانی با دو کتاب با من به بوسنی می‌آیی؟ (بازگشت ادیتا به وطن) و کتاب وطن فقط یک سرزمین نیست‌، و دیگری، محبوبه نجف‌خانی با کتاب بندر امن.
پنج: تنها پژوهشگر زن که در حوزه نقد و پژوهش جنگ فعال است و در دفتر استقرار دارد، فرانک جمشیدی است با کتاب‌های: دیدگاه، بازاندیشی انتقادی، و جنگ‌اندیشیدنی.
شش: دفتر طی سال‌های 1370(مریم شانکی)، 1376(سوسن طاقدیس)، 1378(محبوبه نجف‌خانی)، 1384(معصومه سپهری)، 1385(گلستان جعفریان)، 1387(سیده‌اعظم حسینی)، 1391(اکرم سجادی) و 1392(فرانک جمشیدی) و 1393(فرانک جمشیدی)، در هر سال فقط یک نویسنده زن داشته است.
هفت: بیشترین تعداد نویسنده زن در دفتر مربوط به سال‌های 1373 و 1381 است که اسامی آنها و آثارشان به شرح زیر است:
نویسندگان زن در سال 1373: مهناز شایسته‌فر خاطره‌نگار، مریم کاظم‌زاده با کتاب یادنامه، مهری ماهوتی شاعر، سمیرا اصلان‌پور داستان‌نویس، اشرف‌السادات مساوات یادداشت و سپیده کاشانی شاعر.
نویسندگان زن در سال 1381: لیلا محمدی خاطره‌نگار، گلستان جعفریان خاطره‌نگار، فریبا طالش‌پور خاطره‌نگار، صدیقه وجدانی مترجم، سهیلا فرجام‌فر خاطره‌نگار و ناهید سلمانی خاطره‌نگار.
هشت: تا نیمه سال 1397، از مجموع 675 کتاب دفتر، 61 عنوان پدیدآور زن داشته است.

4. در این بند، آن دسته از آثاری که پدیدآورندگان آنها زن بوده و موفق به اخذ جوایزی شده‌اند، برمی‌شمارم:
1ـ4ـ چشم در چشم آنان؛ خاطرات خواهر آزاده فاطمه ناهیدی (1375)، ‌فاطمه ناهیدی، منتخب سال 1387،
2ـ4ـ دا؛ خاطرات سیده‌زهرا حسینی (1387)، سیده‌اعظم حسینی، منتخب بیست و هفتمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال 1388، رتبه دوم خاطرات دیگرنوشت در سیزدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس1389، رتبه دوم در دوره دوم جایزه جلال آل احمد در سال 1388، رتبه اول شاخه زندگینامه داستانی در نهمین دوره جایزه شهید غنی‌پور، دریافت تندیس ایثار در دوره ششم کنگره ملی تجلیل از ایثارگران 1389، پرفروش‌ترین کتاب سال 1388 و نیز رکورد‌دار تجدید چاپ در یک دور زمانی و در سال 1389 از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور پر‌مخاطب‌ترین کتاب.
3ـ4ـ در کنار آتش؛ یادداشت‌هایی از جنگ شهرها در کرمانشاه‌ (1373)، مهناز شایسته‌فر، منتخب سال 1376،
4ـ4ـ کفش‌های سرگردان؛ خاطرات سهیلا فرجام‌فر(1381)، سهیلا فرجام‌فر، منتخب سال 1383،
5 ـ4ـ کنار رود خین؛ یادداشت‌های روزانه یک مادر(1373)، اشرف‌السادات مساوات، منتخب سال 1376و اثر تقدیری حوزه خاطرات خودنوشت جایزه ربع قرن ادبیات دفاع مقدس1388،
6 ـ4ـ کوچه نقاش‌ها؛ خاطرات سیدابوالفضل کاظمی(1389)، راحله صبوری، اثر تقدیری در بخش خاطرات اسارت در پانزدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس1390،
7ـ4ـ لشکر خوبان؛ خاطرات مهدی قلی رضایی(1384)، معصومه سپهری، منتخب سال‌های 1385 و اثر ممتاز در حوزه خاطرات دیگرنوشت جایزه ربع قرن ادبیات دفاع مقدس1388،
8 ـ‌4ـ‌ نورالدین پسر ایران؛ خاطرات سیدنورالدین عافی (1390)، معصومه سپهری، منتخب سال 1391 اثر تقدیری در بخش خاطرات در پنجمین دوره جایزه
جلال آل احمد،
9ـ4ـ هزار دامن گل سرخ؛ گزینه شعر جنگ‌ (1373)، سپیده کاشانی، منتخب سال 1376،
10ـ4ـ یکشنبه آخر؛ خاطرات معصومه رامهرمزی (1383)، معصومه رامهرمزی، منتخب سال 1384،
11ـ4ـ گلستان یازدهم؛ خاطرات زهرا پناهی‌روا، همسر سردار شهید علی چیت‌سازیان (1395)، بهناز ضرابی‌زاده، منتخب جایزه نویسندگی دفاع مقدس در چهارمین همایش ارتقای کیفیت آثار و محصولات فرهنگی1396،
12ـ4ـ ‌همه سیزده سالگی‌ام؛ خاطرات اسیر آزادشده ایرانی مهدی طحانیان (1395)، گلستان جعفریان، منتخب جایزه نویسندگی دفاع مقدس در چهارمین همایش ارتقای کیفیت آثار و محصولات فرهنگی1396،
13ـ4ـ فرنگیس؛ خاطرات فرنگیس حیدرپور (1394)، مهناز فتاحی، برگزیده در هفدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس1396،
14ـ4ـ مهمان صخره‌ها؛ خاطرات سرهنگ خلبان محمد غلامحسینی (1390)، راحله صبوری، شایسته تقدیر در بخش خاطره شفاهی در شانزدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس1393،
15ـ4ـ دختر شینا؛ خاطرات قدم‌خیر محمدی کنعان، همسر سردار شهید حاج ستار ابراهیمی هژبر (1390)، بهناز ضرابی‌زاده، برگزیده بخش خاطره شفاهی در شانزدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس 1393.
یادآور می‌شود از میان آثار منتخب، کتاب خانم سیده‌اعظم حسینی، بیشترین جوایز را طی سال‌های 1389ـ 1388 به خود اختصاص داده است.
در همین چند سال اخیر آثار تازه و خواندنی منتشر شده است که دارد آرام آرام چهره کامل و حقیقی زنان ایران را در جنگ
نشان می‌دهد. ادبیات این نقش را به عهده گرفته است. خاطرات زنان و نویسندگان زن در پیشانی ادبیات جنگ ایران خواهد درخشید.

محبوبه عزیزی

روزنامه‌نگار