نمره‌مان در خوشنویسی: 10 از 100

با فعالیت‌های مختلفی که در این سال‌ها در حوزه خوشنویسی صورت گرفته شروع کنیم، برنامه‌هایی مثل دوسالانه خوشنویسی و...؛ به نظر شما با توجه به شرایط موجود، این اقدامات چقدر تأثیرگذار هستند؟

من امسال فرصت بازدید از دوسالانه خوشنویسی را نداشتم، به همین دلیل به صورت جزئی از کیفیت آن نمی‌توانم بگویم، اما به طور کلی هر اتفاق فرهنگی‌ای که رخ می‌دهد به خودی خود قابل استقبال است و در ادامه این سیاستگذاری‌های هر رویدادی است که تعیین می‌کند این جشنواره‌ها می‌توانند موفقیت آمیز باشند یا خیر. برای خوشنویسی و دوسالانه مربوط به آن هم همین‌طور است و در صورت پیشرفت درست در مسیری مدون می‌توان انتظار داشت این رویداد به همان نسبت تأثیرگذار باشد.

هنر خوشنویسی هنر سنتی ایرانی محسوب می‌شود و در این سال‌ها گاهی برای بین‌المللی کردن آن تلاش شده است. اما آیا خوشنویسی این ظرفیت را دارد؟

این سوال قابل توجهی است. ما باید بین اصل هنر خوشنویسی و مدیریت این هنر در حوزه تشکیلات تفاوتی را قائل شویم. هنر خوشنویسی جزو هنرهای ممتاز جامعه بشری است و حقش است در جایگاه خیلی ویژه‌تری در صحنه فعالیت‌های بین‌المللی قرار بگیرد. این هنر به‌دلیل آن که هنر شناسنامه‌ای ایران محسوب می‌شود، اهمیت بالایی دارد و اهل فن در همه دنیا اعتقاد دارند خط نستعلیق از هنرهای ناب است.

با تمام اینها، این که یک مدیریت مشخص بتواند آن را به‌طور موثر معرفی و تبلیغ کند به کیفیت شیوه مدیریتی برمی‌گردد. ما در حوزه مدیریت تبلیغی دچار ضعف هستیم و نمره‌ای زیر 10 را از 100 می‌گیریم. لازمه بهبود این موضوع حضور مدیران خلاق، فعال، چند‌بعدی و جست‌وجوگری است که بتوانند با طرح و برنامه‌ریزی، حق مطلب و شأنی را که این هنر در دنیا دارد معرفی کنند. امروز بویژه در بخش‌های تخصصی مثل مدیریت آموزشی هم دچار ضعف هستیم و با شرایط موجود،‌ امید چندانی به بهبود این اوضاع و مطرح شدن آن به صورت گسترده در حوزه بین‌الملل ندارم، مگر آن که با یک عزم جدی و ملی، فضایی فراهم شود تا هنرمندان و کاربلدان این عرصه تبلیغاتی را ارائه دهند که عمیق، با کیفیت و تأثیرگذار باشد، اما در مدیریت خوشنویسی امروز من این نگاه را نمی‌بینم.

بحث مدیریت درست، اما سوال اینجاست که خود این هنر با توجه به وجود زبان فارسی در آن و ویژگی‌هایش، ظرفیت بین‌المللی شدن را دارد؟

بله، اما در این حوزه ما باید از وجه خواندن و کلمات فاصله بگیریم، در این صورت ظرفیت ترکیب و هارمونی‌ای که این هنر می‌تواند خلق کند، فوق‌العاده است و هر نگاهی را به خود جلب می‌کند. در این شرایط بیننده در هر جای دنیا به آن نگاه نمی‌کند که می‌تواند تابلو را بخواند یا خیر، بلکه تحت تأثیر فرم آن قرار می‌گیرد، به همین دلیل این هنر می‌تواند جایگاه ویژه‌ای را در کل دنیا به خود اختصاص دهد. مثل موسیقی که گاهی شما معنای آن را متوجه نمی‌شوید اما زیبایی‌اش را حس می‌کنید، در اینجا نیز همان احساس اهمیت دارد. جدا از دنیا، در حوزه خاورمیانه این هنر حرف اول را می‌زند و خوشنویسی ایرانی می‌تواند بسیار پررنگ تر حاضر شود. در اینجا بازهم وجه تبلیغی مطرح می‌شود چون خوب بودن یک هنر به تنهایی کافی نیست. من یقین دارم با توجه به ظرفیتی که هنرمندان ما دارند، اگر به بحث معرفی و تبلیغات ورود پیدا کنیم، حداقل در خاورمیانه مشکلی نخواهیم داشت و در بخش بین‌الملل هم باید بسترهای مدیریت و تبلیغات مناسب اتفاق بیفتد.

این مدیریت مناسب چطور باید باشد؟

فرصت دادن به افراد کاربلد، دوری از نگاه سلیقه‌ای و خودخواهانه در حوزه تشکیلات، شایسته سالاری با سیاست جذب جوانان خوش فکر و مواردی از این دست که به یک عزم گسترده نیاز دارد و صرفأ از یک انجمن مثل خوشنویسان نمی‌توان این انتظار را داشت. ما موظف هستیم این میراث هنر ایرانی را نه برای فخرفروشی بلکه برای سهیم بودن در روح زیبایی شناسی جامعه معاصر، هر چه بیشتر مطرح کنیم.

امروز ما شاهدیم که خوشنویسی در جشنواره‌ای مثل هنرهای تجسمی فجر، کنار گذاشته می‌شود و در حاشیه به نمایش در‌می‌آید، با این اوصاف جایگاه آن را چطور ارزیابی می‌کنید؟

دوسال پیش این اتفاق افتاد و بازهم قرار است تکرار شود. این نگاه غلطی است که باعث شده تفکیکی بین هنر مدرن وسنتی را به شکل عام قائل شویم. امروز بخش زیادی از گرافیک تحت‌تأثیر خوشنویسی است و ادامه این نگاه به مجموعه جامعه هنرهای تجسمی آسیب می‌زند. با دیدگاهی که امروز وجود دارد، هنر مدرنی که خودش هنوز معلق است نمی‌تواند برای هنرهایی که سال‌ها بار اصلی زیبایی شناسی را به دوش کشیدند، کسب تکلیف کند.

کمی هم به وجه عام این هنر بپردازیم، چرا با وجود آموزش‌هایی که امروز حتی از ابتدایی وجود دارد، خیلی از مردم همچنان بدخط هستند؟

در این مورد هم باز با ضعف تشکیلاتی در حوزه آموزش روبه‌رو می‌شویم. نمونه آن در رشته‌های دیگر هم وجود دارد، مثلأ با وجود فواید ورزش که همه از آن مطلع هستند، آیا همه مردم ورزشکارند؟ این موضوع به شیوه مدیریت آموزشی و فرهنگی در جامعه برمی‌گردد که باید این ذائقه را ارتقا دهد و به‌عنوان عاملی انگیزشی بستری را فراهم کند تا این همه بدخط نداشته باشیم. این موضوع به ظرفیت‌های خوشنویسی برنمی‌گردد و سیستم مدیریت آموزشی ما باید به گونه‌ای تغییر کند که دارا بودن خط خوش به‌عنوان تشخص شناخته شود، موضوعی که از قدیم باب بوده است.

در آخر از فعالیت گالری نقش و خط که مدیریت آن را به‌عهده دارید، بگویید.

ما در حال پیش‌بینی یک برنامه خیلی مفصل هستیم که در آن شعری از شعرای بزرگ تاریخ ایران را انتخاب کردیم و از همه هنرمندان خواستیم آن را خوشنویسی کنند. قرار است آثار حاصل در قالب یک جشنواره ملی به نمایش در‌بیاید و امیدواریم این رویداد بخوبی برگزار شود.

رابطه نستعلیق و نسبت طلایی از نگاه بختیاری

انعکاس نسبت طلایی که به‌عنوان ملاکی از زیبایی شناسی و تناسب در طبیعت معروف است در خوشنویسی، رویدادی است که توسط جواد بختیاری کشف شد؛ اتفاقی که به گفته او خوشنویسی را به تنها ساخته دست بشر تبدیل کرده که با این نسبت‌ها بنا شده است. او ماجرای کشف این اتفاق را این‌طور تعریف می‌کند: من بعد از ورود به عرصه خوشنویسی شروع به تحقیق و پژوهش درباره خوشنویسی کردم. در این پژوهش‌ها خوشنویسان را به دو دسته قدما و معاصران تقسیم‌بندی و درباره ابعاد مختلف این خطوط جست‌وجو کردم،. دانش ریاضی هم به کمک من آمد تا توانستم نسبت‌های طلایی را در خط نستعلیق پیدا کنم. در واقع عوامل بسیاری در کشف نسبت‌های طلایی در خط نستعلیق مؤثر بودند که مهم‌تر از همه آنها نگاه دقیق و جست‌وجوگرانه من به خط بود. من به خط به‌عنوان یک نقاشی نگاه ‌کرده و به شکل آنالیز شده زوایای هندسی خط را جست‌وجو می‌کردم. حتی در آموزش و تدریس خوشنویسی هم من به‌صورت آنالیز شده و با توجه به همین نسبت‌های طلایی تدریس می‌کردم. یکی از بسترهای کشف این نسبت‌های طلایی همین آنالیز فرم خط بود. از سوی دیگر با نسبت‌های طلایی در هنر بشری آشنایی داشتم، بخصوص درباره نقاشی دوره رنسانس خیلی پژوهش کرده بودم.

به‌صورت آنالیز شده خط را تدریس ‌کرده و همیشه یک رابطه 10 به 6 در آنالیز خط بود که مرتب به آن اشاره می‌کردم. یک بار در سفر به بروجرد در حال رانندگی بودم و به رابطه میان 10 به 6 فکر می‌کردم که این رابطه از کجا آمده است. ناگهان مثل یک جرقه به ذهنم خطور کرد که در نسبت‌های طلایی هم رابطه میان 10 به 6 وجود دارد. بلافاصله توقف کرده و شروع کردم به محاسبه این موضوع که ناگهان این رابطه را یافتم. این اتفاق را نه به این دلیل که اعتبارش از آن من باشد، بلکه به این دلیل که اتفاق مهمی در خوشنویسی ایران بود، دوست داشتم به همگان اعلام کنم.

همه چیز درست از آب درآمد، بعد از یک پژوهش فشرده پنج ماهه که روی حدود 800 کلمه خوشنویسی شده درجه یک از آثار خوشنویسان معتبر تاریخ ایران انجام دادم،‌ نتیجه کار حیرت‌آور بود؛ همه آنها با نسبت‌های طلایی مطابقت داشتند،. بعد از شش ماه بررسی به یک قاطعیت رسیدم که در ذره‌ذره خط نستعلیق ما نسبت‌های طلایی هست.

طی این 28 سال، هرجایی از دنیا که در پنج قاره جهان رفته‌ام به‌عنوان یک تکلیف برای تبلیغ هنر نستعلیق‌نویسی ایران این جمله را عنوان کردم که «تنها هنر‌ساخته دست بشر در طول اعصار حیاتش که بر نسبت‌های طلایی کاملا منطبق است «نستعلیق» است و هیچ هنری در تاریخ بشری و هیچ ذهنیت ساخته دست بشر به این اندازه مطابقت ندارد.» هر‌جا هم که حضور داشته‌ام با دلایل متقن ریاضی و هندسی و کاملاً مستند این موضوع را اثبات کرده‌ام و همگان هم تایید کردند؛ همچنین هیچ کشور دیگری به من نگفته که ما هم چنین چیزی را داریم. مفتخرم کاشف این موضوع بوده‌ام، اما به هر حال این هنر خوشنویسان ایرانی است و من و همه ایرانیان موظف به تبلیغ ومعرفی این خط به جهانیان هستیم.»

فاطمه شهدوست

فرهنگ و هنر