آشنایی با حق کسب و پیشه و تجارت

اگر مستاجر یک ملک تجاری در طول سال‌ها فعالیت، یک مکان تجاری را به واسطه کسب و پیشه خاصی، به شهرت رسانده باشد، در این صورت، می‌تواند بابت این تلاش خود، حق کسب و پیشه را هم مطالبه کند.

برای مثال تصور کنید، مستاجری یک مغازه خالی و بدون فعالیت تجاری را مدت دو تا سه سال اجاره می‌کند و در این مدت با تبدیل این مغازه به یک اغذیه فروشی معروف یا یک فروشگاه برند، باعث می‌شود تا ارزش افزوده ویژه‌ای به آن مغازه اضافه شود.

در این صورت، شاید بتوان تصور کرد مستاجر این حق را دارد تا پس از چند سال فعالیت تجاری در یک مکان خاص و ایجاد ارزش افزوده تجاری برای آن مکان، حقی را به عنوان حق کسب و پیشه در محل، از مالک مطالبه کند، اما به طور کلی حق کسب و پیشه چگونه قابل مطالبه است؟

ماهیت حق کسب و پیشه

قانون روابط موجر و مستاجر که سال 1356 به تصویب رسید، یک حق مستقلی را به نام حق کسب و پیشه برای مستاجر به رسمیت شناخت.

این حق در نتیجه مرور زمان و کسب شهرت و اعتبار تجاری و کسب مشتری در یک مکان تجاری خاص، برای مستاجر ایجاد می‌شد.

در واقع، حق کسب و پیشه این گونه نبود که به واسطه اجاره ملک تجاری، خود به خود برای مستاجر ایجاد شود، بلکه در صورت تلاش مستاجر برای کسب شهرت تجاری و جذب مشتری، در طول زمان و به مرور، ایجاد می‌شود.

حق کسب و پیشه البته مقدار مشخصی ندارد؛ اگر در قرارداد اجاره، حق واگذاری مورد اجاره به دیگری به مستاجر داده شده باشد، در این صورت مستاجر می‌تواند به موجب سند رسمی، مکان تجاری را به مستاجر دیگری اجاره دهد و در ازای این واگذاری، حق کسب و پیشه خود را مطالبه کند، اما اگر در قرارداد اجاره، حق واگذاری مورد اجاره به دیگری سلب شده باشد و مالک بخواهد ملک را تخلیه کند، در این صورت، در پایان قرارداد باید مبلغی را به عنوان حق کسب و پیشه و تجارت به مستاجر پرداخت کند.

مطالبه حق کسب و پیشه بر اساس قانون سال 56 به رسمیت شناخته شده است، اما در قانون روابط موجر و مستاجر سال 1376 دیگر اشاره‌ای به حق کسب و پیشه نشده و تنها چیزی که قانونگذار دریافت و انتقال آن را مجاز دانسته، حق سرقفلی است.

باید توجه کرد که در قراردادهای اجاره اماکن تجاری که بعد از سال 1376 منعقد شده و تابع قانون روابط موجر و مستاجر سال 1376 هستند، دیگر امکان مطالبه حق کسب و پیشه وجود ندارد و چنین حقی از سوی قانونگذار به رسمیت شناخته نشده است، اما در قراردادهایی که قبل از سال 1376 و تابع قانون روابط موجر و مستاجر سال 1356 منعقد شده‌اند، مشمول این قانون بوده و مطالبه حق کسب و پیشه و تجارت، در آنها مجاز است.

تفاوت حق کسب و پیشه و سرقفلی

حق کسب و پیشه مفهومی متفاوت از حق سرقفلی است؛ حق سرقفلی یک حق مستقر و شرعی است، اما در خصوص شرعی بودن حق کسب و پیشه، اختلاف نظرهایی وجود دارد که همین اختلاف‌نظرها باعث شد تا در یک مرحله، شورای نگهبان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، چنین حقی را غیرشرعی اعلام کند و البته بعدها هم در تصویب قانون سال 1376 به طور کلی این موضوع، از قانون حذف شود.

در صورتی که در ابتدای قرارداد اجاره، مالک مبلغی را به عنوان سرقفلی (اولویت دادن به مستاجر در واگذاری مکان تجاری به مستاجر به نرخ ثابت یا نرخ متعارف) مطالبه و دریافت کرده باشد، مستاجر هم حق دارد در صورت واگذاری ملک تجاری به مستاجر دیگری یا در پایان مدت قرارداد، این مبلغ را به نرخ روز از مالک دریافت کند، اما حق کسب و پیشه، مبلغ مشخصی ندارد و در همان ابتدای قرارداد میزان آن مشخص نیست.

همچنین به عنوان یک حق مالی، قابل توقیف از سوی طلبکار یا مراجع قانونی خواهد بود در حالی که حق کسب و پیشه فاقد این عناصر بوده و محاسبه آن، در صورت استحقاق، تنها با نظر کارشناس رسمی و حکم دادگاه است.

همچنین حق کسب و پیشه تنها اختصاص به همان مستاجر مستقر در ملک دارد و قابل انتقال به دیگران نیست.

شاهرخ صالحی کرهرودی - حقوقدان و مدرس دانشگاه

ضمیمه تپش جام جم