اردوغان در پرتگاه کودتا

دکتر علی بیگدلی، استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با جام سیاست معتقد است که اردوغان در مسیر کینه‌توزی با فتح الله گولن مخالف سیاسی خود، درگیر کودتا در این کشور شد، کودتایی که پس‌لرزه‌های آن هنوز ادامه دارد و آینده ترکیه را دستخوش تنش‌ها و چالش‌های فراوان کرده است.

کودتای ترکیه از چه ویژگی‌هایی برخوردار بود؟

کودتای 15 جولای 2016 ترکیه پدیده‌ای پیچیده و مبهم بود و برای همه دنیا مشخص شد که این یک اقدام هدایت شده و ناشی از اختلافات میان آقای اردوغان و فتح‌الله گولن بود. اردوغان تصور می‌کرد که در دستگا‌ه‌های دولتی، ارتش و دانشگاه‌ها و سیستم آموزشی ترکیه تعداد طرفداران گولن افزایش پیدا کرده‌اند و برای جلوگیری از این نفوذ می‌پنداشت که چاره‌ای ندارد جز اینکه دست به اقدام اشتباه بزند که آن هم برنامه کودتا بود. این اتفاق برای ترکیه بسیار گران تمام شد.

آیا هر دو طرف ماجرا چه اردوغان و چه گولن از این حادثه زیان دیدند؟

نه، برای گولن ضرری نداشت، اما اردوغان و ترکیه از این رویداد زیان دیدند. به عنوان نمونه می‌توان به این موضوع اشاره کرد که ترکیه هفتمین کشور جذب‌کننده توریست در سطح جهان بود و سالانه در حدود 42 میلیارد درآمد از مسیر گردشگری داشت و 40 میلیون نفر از روسیه به ترکیه می‌رفتند که این رقم در شرایط کنونی به 12 یا 13 میلیون نفر رسید که هنوز هم رو به کاهش است. بنابراین انجام کودتا رویکرد کاملا اشتباهی بود و ناشی از حس کینه‌توزی اردوغان نسبت به گولن بود که ترکیه را برای مدتی طولانی به قهقرا برد و این کشور را بدنام کرد.

کودتای ترکیه چه تاثیری در روابط میان این کشور با کشورهای منطقه داشت؟

زمانی که حادثه بهار عربی در شمال آفریقا اتفاق افتاد کشورهایی که در آن انقلاب صورت گرفت اعلام کردند که الگوی حکومتی ما ترکیه خواهد بود. به همین دلیل اردوغان چندباری به شمال آفریقا سفر کرد. محمد مرسی و اردوغان از اعضای برجسته اخوان‌المسلمین بودند و زمانی که مرسی در مصر به پیروزی رسید این اتفاق به‌زعم اردوغان یک بهشت سیاسی بود. بعد از پیروزی مُرسی اختلافاتی میان ترکیه و عربستان رخ داد، چون عربستان با اخوان المسلمین ضدیت داشت، اما پیشروی‌ها و حضور گسترده ایران در منطقه و گسترش شیعه‌گری در منطقه باعث نزدیکی مجدد میان ترکیه و عربستان شد و با پیوستن قطر به این دو کشور مثلثی در منطقه تشکیل شد که در حقیقت از درون آن داعش برای مقابله با تفکرات شیعی به وجود آمد، اما وقوع کودتا در ترکیه اختلافات میان این کشور و عربستان را تشدید کرد. عربستان توقع داشت که ترکیه در سوریه اقدام نظامی انجام دهد که با این پیشنهاد از سوی ترکیه مواجه شد.

روابط ترکیه با کشورهای عرب و اتحادیه اروپا بعد از کودتا چه تغییر و تحولاتی پیدا کرد؟

ترکیه از کشورهای عربی و اتحادیه اروپا ناامید شده بود و به سمت روسیه گرایش پیدا کرد و تمایل دارد که عضو پیمان شانگهای شود. گرچه این اتفاق هنوز تحقق پیدا نکرده است. پوتین هنوز به اردوغان اعتماد کافی ندارد و البته در این باره محق است چون اردوغان سیاستمداری نیست که بتوان به او تکیه کرد. غرور نابجای او باعث تحمیل ضررهای فراوانی به ترکیه شد و از هم‌اکنون آشکار است که حزب عدالت و توسعه در آینده نخواهد توانست حتی برای تشکیل دولت ائتلافی آرای لازم را کسب کند. اردوغان تعداد زیادی از مردم ترکیه را یا زندانی یا بیکار کرد و این مساله باعث ناخشنودی مردم ترکیه و حتی طرفداران او و اعضای برجسته حزب عدالت و توسعه شد. وی از همان آغازین روزهایی که از اتحادیه اروپا ناامید شد، سیاست معطوف به شرق را در پیش گرفت. او همچنان تفکرات عثمانی‌گری را که زائیده اندیشه‌های داوود اوغلو بود، حفظ کرده است. گرچه همکاری اوغلو و اردوغان ادامه پیدا نکرد. رویکردهای اردوغان به گونه‌ای بود که بسیاری از اعضای برجسته ناتو مثل آلمان و فرانسه کودتا در ترکیه را اقدام حساب شده‌ای اعلام کردند و تمام امید اردوغان برای پیوستن به اتحادیه اروپا با همین اقدام از بین رفت و اولاند اعلام کرد که اتحادیه اروپا متعلق به جهان مسیحیت است. پارلمان اروپا هم به عضویت ترکیه رای منفی داد و بنابراین اردوغان از این موضوع کاملا ناامید شد و به سمت شرق روی آورد گرچه این رویکرد هم با ناکامی مواجه شد.

روابط ترکیه و روسیه بعد از کودتا از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟ چون پس از کودتا، اردوغان روابط سرد خود را با روسیه ـ که پس از سقوط جنگنده روس‌ها تیره شده بود ـ بهبود بخشید.

روس‌ها هوشمندانه رفتار می‌کنند و پوتین سیاستمدار زیرکی است که توانست یکی از اعضای حساس ناتو را به سمت خود بکشاند و این حلقه را بشکند و بی جهت نیست که روسیه در پی کشاندن ترکیه به اردوگاه خود است.

نوع واکنش ایران نسبت به وقوع کودتا در ترکیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

به نظر من،‌ دولت ایران واکنش خوبی داشت و در کمتر از 24 ساعت بعد از وقوع کودتا در ترکیه بدون این‌که نامی از اردوغان ببرد، اعلام کرد چون حزب عدالت و توسعه با رای مردم انتخاب شده ما به حقوق مردم احترام می‌گذاریم. این یک اظهارنظر کنترل شده و حساب شده بود. البته شاید اردوغان انتظار بیشتری از ایران بجز صدور بیانیه داشت، اما در همین حد اعلام موضع برای ایران کفایت می‌کرد.