کم توانی به معنای ناتوانی نیست

یکی از موضوعات مطرح شده در سوالات به کودکانی برمی‌گشت که در سال‌های ابتدایی دچار ناتوانی در طی کردن کلاس‌ها و مدارج درسی هستند البته دلایل مختلفی می‌تواند چنین مشکلی را در کودکان ایجاد کند اما یکی از موارد مهمی که باید همواره به آن توجه کرد این است که آیا کودک توانایی هوشی مناسبی دارد؟

کم توانی ذهنی چیست؟

توان ذهنی یا هوش به توانایی فرد در فهم، نگهداری، بررسی و تحلیل داده‌ها و مطالب جدید اشاره دارد که بالا یا پایین بودن آن می‌تواند عمیقا رفتار فرد و متعاقب آن زندگی او را تحت الشعاع قرار دهد. عموما ضریب هوشی یا IQ معیار اصلی اندازه گیری این توانایی است و توسط آزمون‌های مختلفی اندازه‌گیری می‌شود اما مشاهده والدین و مربیان کودک و چگونگی واکنش او به اطلاعات و درس‌های جدید می‌تواند نشانه موثرتری باشد برای ارزیابی توانایی هوشی. اگر توانایی ذهنی فرد به حدی کم باشد که دچار مشکل در جنبه‌های مختلف زندگی از جمله تحصیلی، کلامی و شغلی شود آن وقت فرد مبتلا به کم توانی ذهنی است. سابقا به جای این واژه از «عقب‌افتادگی ذهنی» استفاده می‌شد که دیگر دانشمندان از این واژه استفاده نمی‌کنند چون اصطلاح مناسبی نیست.

علل کم توانی ذهنی چیست؟

اصولا توانایی هوشی قویا تحت تاثیر وراثت است و معمولا اگر دو فرد باهوش با هم ازدواج کنند بچه آن‌ها هم باهوش خواهد بود. اما در بسیاری از موارد کودکی،به دلایل مختلفی از جمله مشکلات ناشی از ژن‌ها یا مواد درون هسته سلول‌ها، دچار کم توانی ذهنی می‌شود که والدین او هوش مناسبی دارند.

گرچه در بیشتر موارد هیچ علت قابل پیشگیری برای کم توانی ذهنی کودکان یافت نمی‌شود و نمی‌توان مشکل را به هیچ موردی از رفتارهای والدین در حین یا پس از بارداری مرتبط دانست اما والدین باید بدانند مصرف مواد مختلف و در راس آنها الکل یا ابتلا به عفونت‌های مختلف از جمله عفونت‌های منتقله از راه گربه‌سانان یا ابتلا به سرخجه که براحتی با واکسن زدن پیش از بارداری قابل جلوگیری است از علل دیگر ابتلای کودک به کم توانی ذهنی است.

انواع کم توانی ذهنی

کم توانی ذهنی را به چهار دسته می‌توان تقسیم کرد. نخست دسته خفیف است که اکثر کودکان مبتلا در این دسته قرار می‌گیرند. این کودکان ممکن است بتوانند تحصیلات خود را حتی تا دیپلم ادامه دهند و کارهای خود را به تنهایی انجام دهند و حتی قادر به اشتغال و ازدواج در آینده باشند اما درباره مشکلات و برنامه ریزی زندگی نیازمند کمک هستند. گروه دوم گروه متوسط است که معمولا می‌توانند تا سال‌های ابتدایی دبستان درس بخوانند و بعدا کارهای ساده و وظایف غیرپیچیده را انجام دهند اما بسختی می‌توانند به تنهایی وظایف یک زندگی را برعهده بگیرند. گروه سوم کم‌توانان ذهنی شدید هستند که تنها مسائل بسیار ساده را یاد می‌گیرند و عملا قادر به تحصیل نیستند و باید همواره شدیدا از آن‌ها حمایت شود و گروه چهارم کم‌توانان ذهنی عمیق هستند که حتی قادر به انجام کارهای شخصی خود نیستند و عموما مشکلات شدید گفتاری و حرکتی هم دارند.

خانواده‌ها چه بکنند؟

اولین وظیفه خانواده‌ها در راه کمک به زندگی بهتر افراد دچار کم توانی ذهنی پذیرش مشکل است. کاملا قابل درک است که خانواده‌ها استرس زیادی را در مواجهه با این مشکل تحمل می‌کنند. والدین ایرانی مانند بسیاری از جوامع خانواده مدار از دوران جنینی برای فرزندی که هنوز به دنیا نیامده است آرزوهای زیادی دارند و برای او بهترین‌ها را می‌خواهند و حاضرند برای او هر کاری بکنند اما پذیرش این‌که کودک دلبند آنها دچار کم توانی ذهنی است برای ایشان پایان بسیاری از آرزوهاست. آرزوهایی که ممکن بود حتی اگر کودک بسیار با هوش هم بود به انجام نرسند. متاسفانه یکی از بزرگ‌ترین آسیب به این افراد در دوران کودکی و زمانی رخ می‌دهد که خانواده‌ها نظر روانپزشک و روانشناس و مشاور مدرسه را نمی‌پذیرند و بر این اصرار می‌کنند که کودکشان بسیار هم با هوش است. این کودکان در تعامل با همسالان و در محیط‌های آموزشی بخاطر ناتوانی‌های خود مسخره می‌شوند و روز به روز اعتماد به نفسشان کم می‌شود و همین سبب کمتر شدن توانایی‌های آن‌ها می‌شود. خانواده‌ها باید بدانند که نباید با انتظارات غیرواقع بینانه از این کودکان به آن‌ها لطمه بزنند و اصرار بر انجام آموزش‌های غیرمتناسب بسیار به ضرر کودک است.

آیا مدرسه استثنایی مفید است؟

اگر کودک به واسطه کم توانی ذهنی، نمی‌تواند در مدرسه عادی تحصیل و یادگیری مناسبی داشته باشد ثبت‌نام او در مدارس استثنایی می‌تواند بهترین کار ممکن برای بهبود وضع تحصیلی او باشد. چرا که از یک طرف مربیان و معلمان آن مدارس به نحوه تعامل و آموزش به این کودکان بسیار آگاه تر هستند و در این زمینه تحصیلات دانشگاهی دارند و از طرف دیگر وقتی کودک در جمعی از کودکان باشد که توانایی ذهنی ایشان نزدیک و هم سطح با وی است براحتی می‌تواند با ایشان بازی کند، با آنها تعامل کند و از آنها چیز یاد بگیرد.

دکتر محمدرضا شالبافان - روانپزشک وعضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران