پیشگیری از اعتیاد با برنامه‌سازی هوشمند

طی این سال‌ها، سیاست‌ها و برنامه‌های رسانه ملی درباره مواد مخدر توسعه پیدا کرده و هدفمند‌تر شده است؛ حالا بیشتر از همیشه، پیشگیری از اعتیاد مد نظر مدیران رسانه ملی قرار گرفته و یکی از وظایف اصلی این رسانه تعریف می‌شود. به این بهانه گفت‌وگویی داشته‌ایم با کارشناسان و متخصصان حوزه پیشگیری از اعتیاد، مدیران و برنامه‌سازان رسانه ملی و پیشنهادهای آنها و نیز برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته را طرح کرده‌ایم که همگی از نگاه ویژه رسانه ملی به اصلاح سبک و افزایش مهارت‌های زندگی و ارتقای سلامت روانی جامعه حکایت دارند.

راه‌اندازی کمپین پیشگیری

دکتر اسماعیل قدیمی، کارشناس رسانه و ارتباطات، برای رسانه‌های ارتباط جمعی چهار کارکرد قائل است و توضیح می‌دهد که رسانه ملی بر اساس این چهار کارکرد می‌تواند به مساله پیشگیری از اعتیاد بپردازد. بر اساس اظهارات او،این چهار کارکرد عبارتند از: اطلاع‌رسانی، تفسیر، آموزش و سرگرم‌کنندگی. به اعتقاد این کارشناس ارتباطات، عملکرد رسانه ملی درباره پیشگیری از اعتیاد براساس این چهار کارکرد می‌تواند به این شرح باشد:

اطلاع‌رسانی: بیان اطلاعات و آمارها، ارائه اخبار و رویدادها و اطلاع‌رسانی درباره خدمات اجتماعی موجود در زمینه پیشگیری از اعتیاد در شهرها و روستاهای مختلف

تفسیر: تجزیه و تحلیل علل و عوامل گرایش به مواد، بررسی علل افزایش تعداد معتادان، گفت‌وگو با کارشناسان و متخصصان، معتادان و خانواده‌هایشان، تبیین نقش فقر مادی، فرهنگی و علمی و دیگر عوامل در گرایش به مصرف مواد مخدر

آموزش: ارائه اطلاعات درباره تاثیر مواد مخدر، تهدیدها و نتایج مصرف مواد مخدر، تبعات اعتیاد در خانواده، معرفی گروه‌های در معرض خطر، ارائه شیوه‌های مقابله و در مجموع ارتقای آگاهی‌های افراد نسبت به خطرات این تهدید

سرگرمی: رسانه ملی می‌تواند برنامه‌هایش را در قالب‌های سرگرم‌کننده ارائه کند تا مخاطبان بیشتری در جریان هشدارها قرار بگیرند.

از نگاه این کارشناس؛ رسانه ملی، رسانه‌ای فراگیر است و در هوشیارکردن و هشدار دادن نقش برجسته و منحصر به فردی دارد اما این امر زمانی میسر می‌شود که سیاستگذاری و برنامه‌ریزی ویژه‌ای در این زمینه صورت گرفته باشد.

دکتر قدیمی به یک کمپین گسترده اجتماعی در زمینه پیشگیری از اعتیاد اشاره می‌کند که راه‌اندازی آن از رسانه‌ای مانند تلویزیون ساخته است و شرایطی را فراهم می‌آورد تا سایر نهادهای دولتی و غیردولتی و سازمان‌های مسئول نیز در این باره وارد میدان شوند و وظیفه و سهمی را که در پیشگیری از اعتیاد به‌عهده دارند به انجام برسانند.

معضلات اجتماعی و ماموریت‌ها

فضل‌الله شریعت‌پناهی، مدیر گروه اجتماعی شبکه یک به ماموریت شبکه‌های سیما اشاره می‌کند و این که هر شبکه‌ای به یکی از معضلات اجتماعی می‌پردازد. این مدیر تلویزیونی توضیح می‌دهد: دکتر میرباقری بخصوص بعد از ریاست سازمان ملی جوانان نگاه ویژه‌ای به معضلات و مشکلات اجتماعی دارد و برای هر شبکه‌ای ماموریتی در همین راستا تعریف کرده است. بر اساس این ماموریت‌ها، شبکه یک به حاشیه‌نشینی توجه دارد، شبکه دو به موضوع طلاق می‌پردازد، ماموریت پیشگیری از اعتیاد به شبکه سه سپرده شده و به همین دلیل شبکه سه به صورت ویژه به این امر می‌پردازد.

البته طبق اظهارات شریعت‌پناهی، هیچ شبکه‌ای در پرداختن به معضلات به ماموریت‌ها ی واگذار شده، محدود نمی‌شود و به همین دلیل در شبکه یک برنامه‌هایی در ارتباط با پیشگیری از مواد مخدر ساخته می‌شود.

شریعت‌پناهی می‌افزاید: سال گذشته برنامه «سو‌ءتفاهم» با نگاه و رویکردی متفاوت در زمینه پیشگیری از اعتیاد در شبکه یک ساخته شد و امسال نیز برنامه‌ای با همین رویکرد با اسم موقت «از اینجا تا آنجا» در شبکه یک مرحله تولید را پشت سر می‌گذارد.

نقشه راه در دست رادیو سلامت

بر اساس توضیحات دکتر صدیقه اعتمادسعید، مدیر رادیو سلامت، پیشگیری از اعتیاد مورد توجه شبکه‌های رادیویی است و در شبکه رادیویی سلامت به این منظور یک نقشه راه تدوین شده که بر اساس آن با هدف پیشگیری از اعتیاد برنامه‌سازی می‌شود.

دکتر اعتمادسعید درباره این نقشه راه توضیح می‌دهد: به منظور پیشگیری از اعتیاد با سه رویکرد برنامه‌سازی می‌کنیم؛ برای کودکان، والدین و اعضای خانواده‌ها برنامه‌هایی تدارک دیده شده که مواجهه با این مساله را از پیش از اعتیاد تا شیوه مواجهه با فرد معتاد شامل می‌شود. در تدوین این نقشه راه کارشناسان رسانه‌ و ستاد مبارزه با مواد مخدر، استادان دانشگاه و متخصصان رشته‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مهارت‌های شناختی و کودک و نوجوان همکاری داشته‌اند و از نتایج مطالعات و تحقیقات جهانی مرتبط با مواد مخدر نیز استفاده شده است.

بر اساس توضیحات مدیر شبکه رادیویی سلامت، در قالب قصه‌گویی به کودکان مهارت‌هایی مانند نه گفتن به کودکان آموزش داده می‌شود، برای جوانان و نوجوانان برنامه‌های نمایشی با موضوع پیشگیری از اعتیاد ساخته می‌شود و برای سایر مخاطبان نیز برنامه‌هایی با حضور کارشناسان و متخصصان فراهم می‌آید.

گل طلایی رسانه ملی

فرشاد شکیبی، تهیه‌کننده برنامه شوک، انتقال حس و پیام را یکی از مهم‌ترین کارکردهای برنامه‌‌های مرتبط با پیشگیری از اعتیاد می‌داند.

این تهیه‌کننده درباره تاثیرگذاری برنامه‌های تلویزیونی بر پیشگیری از اعتیاد می‌گوید: در مستندهای برنامه شوک تلاش ما این بوده که مصداق‌های عینی و واقعی را به نمایش بگذاریم و تا حدی به سوژه نزدیک شویم که امکان همذات‌پنداری برای مخاطب ایجاد شود.

این برنامه‌ساز که از قدرت بازدارندگی واقعیت‌های تلخ مرتبط با مصرف مواد مخدر در برنامه‌هایش بهره می‌گیرد، مهم‌ترین نقش رسانه ملی را تاثیرگذاری بر مخاطب می‌داند و می‌گوید: انتقال حس و ایجاد همذات پنداری یکی از تاثیرگذارترین کارهایی است که در برنامه‌های نمایشی و مستند می‌توان انجام داد و این تمام کاری نیست که باید برای پیشگیری از اعتیاد صورت گیرد. 26 سازمان و نهاد مرتبط با این مساله وجود دارد اما شانس رسانه ملی این است که می‌تواند با جذب مخاطب، تاثیرگذاری و تلنگر زدن به او گل طلایی را به دروازه بنشاند.

بر اساس اظهارات شکیبی، در شبکه سه به‌عنوان شبکه جوانان کارگروه پیشگیری از اعتیاد وجود دارد و در این کارگروه که متشکل از چند روان‌شناس، جامعه‌شناس و برنامه‌ساز است، طرح‌ها و ایده‌های برنامه‌سازی مرتبط با پیشگیری از اعتیاد پالایش می‌شود تا خروجی مفید و مناسبی از طرح‌ها به مخاطبان این شبکه ارائه شود.

قدرت نمایش

دکتر مازیار معاونی، منتقد سینما و تلویزیون، قدرت تاثیرگذاری برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی را بر ذهن مخاطب،بسیار ماندگار می‌داند و توضیح می‌دهد: رسانه ملی می‌تواند هم مستقیم و هم غیرمستقیم به سراغ موضوع پیشگیری از اعتیاد برود اما تاثیر شیوه‌های غیرمستقیم همیشه ماندگارتر بوده است.

وی در این زمینه، برنامه‌های مستند مرتبط با اعتیاد را با سریال‌های تلویزیونی از جمله سریال «آینه عبرت» مقایسه می‌کند و ضمن تاکید بر تاثیرگذاری مستندها و گزارش‌های تصویری بر این عقیده است که برنامه‌ای مانند «شوک» می‌تواند تاثیرگذار باشد اما بی‌شک تاثیر یک سریال تلویزیونی ماندگارتر است همچنان که بسیاری از مردم بعد از سال‌ها اضمحلال شخصیتی و ویرانی علی و آتقی با بازی محمود دینی و جواد گلپایگانی در سریال آینه عبرت را به یاد دارند.

کارشناسان پیشگیری همراه با برنامه‌سازان

دکتر هومان نارنجی‌ها، کارشناس پیشگیری از مواد مخدر، بیشتر از هر چیز بر همکاری بین مدیران و برنامه‌سازان تلویزیونی با کارشناسان و متخصصان امر پیشگیری تاکید دارد و معتقد است چنین تعاملی نه تنها به نتایج مثبت و سازنده منجر می‌شود، بلکه از برخی اشتباهات رسانه‌ای در زمینه مواد مخدر نیز جلوگیری می‌کند که از جمله این اشتباهات می‌توان به این موارد اشاره کرد:

شمایل و ظاهر افراد معتاد به انواع مواد مخدر؛ همه معتادان لزوما ظاهر ژولیده و پریشان ندارند.

میزان وابستگی انواع مخدرها؛ هر ماده‌ای حتی با وابستگی محدود هم در درازمدت اعتیاد ایجاد می‌کند.

نمایش ابزار و ادوات مصرف مواد مخدر در رسانه ملی؛ نباید تصویر این ابزار یا شیوه استفاده از آنها نمایش داده شود.

استفاده از بازیگران محبوب در نقش معتاد؛ بازیگرانی که الگوی جوانان هستند نباید در قالب معتاد به نمایش درآیند.

همه‌گیری اعتیاد و عادی جلوه دادن آن؛ پرداختن به مواد مخدر نباید به قیمت عادی شدن مصرف آن در جامعه تمام شود.

طرح استثنائات به جای مفاهیم کلی؛ اگر موارد استثنا قاعده شوند افراد خودشان را از خطر اعتیاد مصون فرض خواهند کرد.

تاکید غیرواقعی بر عوارض اعتیاد؛ هیچ کسی نمی‌گوید اعتیاد خوب است ولی این آسیب در جامعه وجود دارد پس نمایش عوارض اعتیاد آن هم به صورت ضمنی تاثیر چندانی ندارد.

اشاره مستقیم به اعتیاد؛ مخاطب ممکن است به مقوله اعتیاد جبهه داشته باشد، می‌شود تحت عناوین توانمندسازی، مهارت‌های زندگی و عناوینی از این دست یا در دل برنامه‌های مرتبط اما غیرمستقیم به اعتیاد پرداخت.

دکتر نارنجی‌ها به همراه قائم‌مقام ستاد مبارزه با مواد مخدر، مدیرکل روابط عمومی، مدیرکل دفتر فرهنگی و پیشگیری و معاون کاهش تقاضا و کارشناسان رسانه در «کمیته رسانه» در ستاد مبارزه با مواد مخدر عضویت دارد؛ در این کمیته فیلمنامه‌های مرتبط با مواد مخدر بررسی و بازخوانی می‌شود.

سبک زندگی و توانمندسازی

اکبر لطفی، مدیر مرکز شماره 2 تولد دوباره، سال‌هاست که با اعتیاد از نزدیک آشناست و مسائل آن را لمس کرده است. از نگاه او گریز از واقعیت به دلیل ناتوانی برای مواجهه با مسائل و دشواری‌ها علت اصلی و ریشه‌ای گرایش به اعتیاد است و به همین دلیل آموزش مهارت‌های زندگی را لازمه پیشگیری می‌داند و پیشنهاد می‌کند که برنامه‌های رادیو و تلویزیون به این موارد توجه ویژه داشته باشند:

مهارت‌های ارتباطی خانواده‌ها و جوانان

نیاز انسان‌ها به تائید و چگونگی مدیریت این نیاز

ارتقای قدرت نه گفتن

مدیریت کنجکاوی

دروغگویی و لاف‌زنی برای گرفتن تائید

رودربایستی

کنترل هیجانات و احساسات بخصوص در مهمانی‌ها

نگرانی از طرد شدن با انگ‌هایی مانند بچه‌ننه، بچه‌مثبت، پاستوریزه، زن‌ذلیل و...

شیوه‌های درست مقابله با استرس، اضطراب و غصه‌ها

چشم‌ و همچشمی

تاثیر مواد مخدر و نحوه تاثیرگذاری آن بر بدن و مغز

الگوهای واقعی و ملموس و محبوب (ورزشکاران و هنرمندان امروز خیلی نمی‌توانند الگوی مناسبی برای جوانان باشند و جوانان بدون الگو مانده‌اند)

لطفی توضیح می‌دهد: با وجود برخوردهای شدید با افراد قاچاقچی، جوانان آخر و عاقبت این افراد را نمی‌بینند، از مجازات‌ها بی‌خبر هستند و بدون الگوهای درست و انسانی صرفا به طمع به دست آوردن ثروت وارد باندهای قاچاق می‌شوند که اعتیاد به مواد مخدر بهترین سرنوشتی است که دچارش می‌شوند.

از نگاه لطفی، رسانه ملی می‌تواند به سراغ زندان‌ها برود و آدم‌هایی را که توبه کرده‌اند نمایش بدهد یا فرجام معتادان را در کلیپ‌های کوتاه و تاثیرگذار بسازد. همچنین می‌تواند الگوهای واقعی به مردم بدهد یا حتی آنها را از برنامه‌هایی که درباره پیشگیری از اعتیاد توسط سایر نهادها و سازمان برگزار می‌شود، مطلع کند.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون