یادمان به یادمان با کاروان عشق

در ایران اسلامی نیز از هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع غیورمردان این سرزمین در برابر هجوم صدامیان که از حمایت همه‌جانبه استکبار جهانی برخوردار بودند، آثار متعددی باقی مانده که نمایانگر رشادت‌ها و از خودگذشتگی‌های فرزندان این مرز و بوم است. در طول این سال‌ها چند یادمان برای پاسداشت شهیدان، جانبازان و ایثارگران هشت سال دفاع مقدس ساخته شده است و بازدید هزاران هزار زائر از مناطق عملیاتی و این یادمان‌ها در قالب راهیان نور، توجه تمام دستگاه‌ها و نهادهای کشور برای حفظ و پاسداری از این میراث عظیم را می‌طلبد؛ یادمان‌هایی که به عنوان میراث معنوی و تاریخی یک ملت محسوب می‌شوند.

هر چند راهیان نور پیش از این که به صورت رسمی توسط دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و نظامی سازمان‌دهی شود، با حرکت خودجوش تعدادی از رزمندگان دوران دفاع مقدس و جمعی از خانواده‌های شهدا آغاز شد، اما با حمایت و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب به موجی تبدیل شد که اکنون سالانه میزبان پنج میلیون نفر است.

راهیان نور چگونه شکل گرفت؟

پیشتر کاروان‌های راهیان نور متشکل از گروه‌های مردمی خودجوش بود که در ایامی خاص نظیر عید نوروز و ایام محرم از مکان‌هایی چون یادمان‌های فعلی شلمچه، اروندکنار و فتح‌المبین بازدید می‌کردند. مدتی بعد سازمان‌های فرهنگی سپاه پاسداران، ارتش و نیروهای مسلح نیز وارد میدان شدند و با روی باز به رونق یافتن راهیان نور کمک کردند. رهبر معظم انقلاب ۲۰ اسفند ۱۳۷۵ در جریان سفر خود به خوزستان، با حاضر شدن بر سر مزار شهدای هویزه به مقام شامخ سردار سرلشکر شهید سیدمحمدحسین علم‌الهدی فرمانده سپاه هویزه و یارانش ادای احترام کردند. حضور در مناطق عملیاتی دفاع مقدس با سفر ایشان در یادمان شلمچه در تاریخ هشتم فروردین ۱۳۷۸ رنگ و بوی دیگری گرفت و پس از آن بود که سفرهای راهیان نور کم‌کم رونق بیشتری یافت طوری که اسفند 78 دستورالعملی مبنی بر تشکیل ستاد هماهنگی راهیان نور با مسئولیت و ریاست بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس از سوی ستاد کل نیروهای مسلح ابلاغ و در آن به 21 محل برای بازدید کاروان‌های راهیان نور اشاره شد. با وجود این، ستاد مرکزی راهیان نور در سال 1384 با ابلاغ اساسنامه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تأسیس شد. سال 1388 نگهداری و بهره‌برداری از یادمان‌های دفاع مقدس به سپاه، بسیج، ارتش و ناجا واگذار شد و به توسعه ساختاری راهیان نور در نیروهای مسلح انجامید. راهیان نور که پیشتر در اسفند و فروردین رونق داشت، سال 89 به تمام فصول سال تعمیم یافت و شکل‌گیری راهیان نور غرب و شمال‌غرب در دستور کار قرار گرفت، طوری که محدوده سرزمینی راهیان نور افزون بر استان خوزستان به چهار استان مرزی دیگر کشور یعنی ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی گسترش پیدا کرد.

ضرورت حفظ و پاسداشت میراث دفاع مقدس

سردار بهمن کارگر، رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در نشستی به فرمان امام خمینی (ره) مبنی بر این که یکی از شهرهای مورد هجوم دشمن بعثی به عنوان موزه نگه داشته شود، اشاره کرده است؛ امری که تاکنون محقق نشده است.

به گفته او، سال 84 تعداد 400 هزار نفر از مناطق عملیاتی دوران دفاع مقدس بازدید داشتند که این آمار به پنج میلیون نفر در سال گذشته افزایش یافته است که از 50 یادمان در هفت استان کشور بازدید می‌کنند. 43 یادمان در استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی وجود دارد و هفت یادمان‌ دریایی در استان‌های هرمزگان و بوشهر است.

چنین ظرفیتی ضرورت ثبت ملی آثار و یادمان‌های دفاع مقدس را آشکار می‌کند. اواخر تیرماه امسال با امضای تفاهم‌نامه همکاری مشترک بین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و ستاد مرکزی راهیان نور به منظور حفظ و حراست از آثار و ارزش‌های هشت سال دفاع مقدس، نخستین گام‌ها برای ثبت ملی این آثار و یادمان‌ها برداشته شد، تا شاید روزی آرزوی بنیانگذار جمهوری اسلامی محقق شود؛ تفاهم‌نامه‌ای که به گفته مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در راستای حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس و انتقال آن به نسل‌های آینده بر حفظ یادمان‌های دفاع مقدس، ایجاد موزه‌های منطقه‌ای و استانی، کمک به جریان عظیم راهیان نور، ایجاد شرایط اسکان برای گردشگران راهیان نور و ... تاکید دارد؛ تفاهم‌نامه‌ای که به باور حسام‌الدین آشنا نماینده تام‌الاختیار رئیس‌جمهور در ستاد راهیان نور زمینه بین‌المللی شدن ستاد راهیان نور را فراهم می‌آورد.

راهیان نور؛ میراثی ماندگار

با این که تفاهم‌نامه سه‌جانبه همکاری میان سازمان میراث فرهنگی، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و ستاد مرکزی راهیان نور، اقدامی موثر جهت ثبت ملی آثار و یادمان‌های دفاع مقدس است، اما ثبت راهیان نور در فهرست عادی میراث ناملموس و ثبت روز ملی راهیان نور در تقویم رسمی کشور در طول دو سال گذشته زمینه را برای چنین اقدامی فراهم کرده بود.

در واقع، میراث فرهنگی تنها به آثار و اشیای به جا مانده از گذشتگان محدود نمی‌شود بلکه برخی آیین‌ها و سنت‌ها نیز در قالب میراث فرهنگی ناملموس پاس داشته می‌شود. بر این اساس، راهیان نور در تاریخ 30 تیر 1392 به عنوان یکی از آثار ناملموس فرهنگی به شماره ۱۳۵۹ در فهرست عادی میراث ناملموس از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ثبت ملی شد. از سوی دیگر، در آبان سال گذشته شورای فرهنگ عمومی کشور با پیشنهاد بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و قرارگاه مرکزی راهیان نور سپاه و بسیج، 20 اسفند یعنی نخستین روزی را که رهبر معظم انقلاب از راهیان نور جنوب و مناطق عملیاتی بازدید کردند، روز ملی راهیان نور نامگذاری کرد و با تائید رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، از سال 1394روز ملی راهیان نور به عنوان یکی از مناسبت‌ها در متن تقویم رسمی کشور درج می‌شود.

ثبت 14 اثر و یادمان در فهرست آثار ملی

تقریبا دو ماه از تفاهم‌نامه مشترک بین سازمان میراث فرهنگی، بنیاد حفظ آثار و ستاد راهیان نور می‌گذرد. تاکنون چه اقداماتی برای ثبت آثار و یادمان‌های دفاع مقدس صورت گرفته است؟

سرهنگ نادر ادیبی، دبیر ستاد مرکزی راهیان نور در پاسخ به این پرسش به جام‌جم می‌گوید: کمیته مشترکی بین ستاد مرکزی راهیان نور و سازمان میراث فرهنگی برای پیگیری مفاد این تفاهم‌نامه تشکیل شده که یکی از محورهای آن ثبت ملی آثار دفاع مقدس در مناطق عملیاتی است. پرونده‌های این آثار و یادمان‌ها در حال آماده‌سازی و تکمیل است و کار ثبت 14 نقطه به اتمام رسیده که به زودی اعلام خواهد شد و امیدواریم کار ثبت آثار و یادمان‌های باقی‌مانده تا روز ملی راهیان نور به پایان برسد.

به گفته او، در کنار 50 یادمان در هفت استان کشور تعدادی آثار ملی دفاع مقدس مانند بیمارستان‌های صحرایی وجود دارد که مکان‌های مورد بازدید مرتبط با دفاع مقدس است و همچنین تعدادی آثار ناملموس یا معنوی در حوزه دفاع مقدس و راهیان که پرونده‌های آنها تشکیل شده و پس از تکمیل برای ثبت در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار خواهد گرفت. او با اشاره به ثبت خود راهیان نور به عنوان اثر ناملموس، عنوان می‌کند: راهیان نور زیرگروه‌هایی دارد که آیین‌های مربوط به حوزه راهیان نور به طور جداگانه در کمیته‌های تخصصی بررسی و ثبت خواهد شد.

یادمان شهدای هویزه

شهر هویزه در ده کیلومتری جنوب غربی سوسنگرد، مرکز یکی از بخش‌های دشت آزادگان است. دشمن در آغاز جنگ با اشغال شمال و شرق هویزه، عملا آن را محاصره کرد. در عملیات هویزه در دی 59 رزمندگان از این منطقه نفوذ کردند و به محل استقرار دشمن در جنوب کرخه هجوم بردند.

اما با شروع پاتک‌های دشمن، نیروهای خط مقدم عملیات که گروهی از پاسداران هویزه، حمیدیه و اهواز و گروهی از دانشجویان پیرو خط امام بودند، در محاصره قرار گرفتند و تعدادی از آنان از جمله سیدحسین علم‌الهدی فرمانده سپاه هویزه به شهادت رسیدند. طی عملیات بیت‌المقدس در اردیبهشت 1361 منطقه هویزه آزاد شد و پیکر عزیز این شهدا در مکانی که امروز یادمان شهدای هویزه نام دارد، کشف شد.

یادمان عملیات فتح‌المبین

در اولین روزها‌ی جنگ، دشمن تا پشت رودخانه کرخه جلو آمد و در حاشیه کرخه که مشرف به شهر شوش و جاده‌ اندیمشک اهواز بود، مستقر شد. حضور رزمندگان در این جبهه، با شکل‌گیری خط دفاعی و اجرای عملیاتی تحت‌عنوان امام مهدی (ع) در سال 1360، مقدمه اجرای عملیات فتح‌المبین شد. در جریان این عملیات تعدادی از نیروهای ایرانی که قصد رخنه به سنگرهای دشمن در شیارهای المهدی، شیخی و شلیکا را داشتند با سنگرهای کمین دشمن درگیر شدند که به شهادت تعدادی از رزمندگان منجر شد. مزار شهدای گمنام عملیات فتح‌المبین و سنگرها و شیارهای به جای مانده آن زمان بیانگر حماسه‌ای است که شیرمردان الهی در آنجا خلق کردند.

یادمان شهدای گمنام شلمچه

منطقه مرزی شلمچه در منتهی‌الیه غرب خرمشهر واقع شده و نزدیک‌ترین نقطه مرزی به بصره است. شلمچه یکی از محورهای هجوم دشمن در 31 شهریور 1359 خرمشهر بود.

در عملیات بیت‌المقدس اگرچه خرمشهر آزاد شد، ولی با توجه به اهمیت شلمچه، دشمن به سختی از آن دفاع کرد و آن را در اشغال خود نگه داشت و پس از آن موانع، استحکامات و رده‌های دفاعی متعددی در این منطقه ایجاد کرد.

رزمندگان اسلام با اجرای عملیات کربلای 5 در دی‌ 1365، این مواضع را درهم شکستند و شلمچه، محل ورود علی‌بن موسی‌الرضا(ع) به ایران را آزاد کردند که به پاس رشادت و شهادت رزمندگان اسلام بنای یادبودی در این منطقه ایجاد شده است.

یادمان شهید دکتر چمران

دهلاویه روستایی در غرب سوسنگرد است که در جریان هجوم دشمن، پس از ده روز دفاع 24 مهر 59 به اشغال دشمن بعثی درآمد. در عملیات‌های رزمندگان، ستاد جنگ‌های نامنظم به فرماندهی شهید مصطفی چمران تلاش‌هایی برای آزادی مناطق اشغال شده انجام دادند و سرانجام در شهریور 60 طی عملیاتی به نام آیت‌الله مدنی (اولین شهید محراب در تبریز) دهلاویه آزاد شد. در نزدیکی این روستا یادمانی واقع شده که محل شهادت دکتر چمران به همراه تنی چند از همرزمانش است.

پادگان دوکوهه

در فاصله هفت کیلومتری شمال شهر اندیمشک و 160 کیلومتری شهر اهواز پادگان دوکوهه قرار دارد. این پادگان در دوران دفاع مقدس در منطقه جنوب به‌عنوان مهم‌ترین پایگاه آماده‌سازی رزمندگان به‌شمار می‌رفت. دوکوهه، عقبه عملیات فتح‌المبین بود و در طول دوران دفاع مقدس میزبان نیروهایی از لشکرهای متفاوت و به‌ویژه لشکر حضرت رسول(ص) از تهران بود. این مکان محل استقرار سرداران شهید چون ابراهیم همت، رضا چراغی، عباس کریمی، دستواره، محسن وزوایی، سعید مهتدی و سعید سلیمانی و بسیاری دیگر از شهدای نامدار جنگ تحمیلی بوده است.

یادمان شهدای پاوه

شهر پاوه مدتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به پایگاه گروه‌های ضدانقلاب تبدیل و ناامن شد. تلاش شجاعانه شهید دکتر مصطفی چمران و اندک همرزمان او برای پاکسازی پاوه مرداد 58، در تاریخ حماسه‌های انقلاب اسلامی به یادگار خواهد ماند. در محاصره شهر پاوه به‌وسیله نیروهای ضدانقلاب در سال 58، تعدادی از پاسداران بومی و غیربومی در بیمارستان پاوه بستری شدند که نیروی ضدانقلاب، پاسداران مجروح را از بیمارستان خارج و در محوطه بیمارستان، تیرباران کردند. شهدای بومی در آرامگاه‌های محلی دفن شدند و 9 پاسدار غیربومی در این گلزار به خاک سپرده شدند.

یادمان شهدای گمنام طلائیه

حدود 45 کیلومتری جاده اهواز ـ خرمشهر سه‌راهی طلائیه قرار گرفته است؛ از اینجا جاده‌ای فرعی به سمت غرب و تا نزدیکی مرز ایران و عراق می‌رود؛ نقطه‌ای که تا شعاع چند کیلومتری طلائیه نامیده می‌شود. طلائیه یکی از محورهای مهم عملیاتی خیبر و بدر بود. پس از دفاع مقدس مقری برای جست و جوی پیکر مطهر شهدا در این منطقه دایر شد. حسینیه ابوالفضل(ع) به عنوان یادمان شهدای این منطقه اکنون میزبان زائران کربلای طلائیه است.

یادمان مسجد جامع خرمشهر

مسجد جامع خرمشهر که سمبل مقاومت مردم این شهر عزیز شناخته می‌شود در طول 24 روز مقاومت، مرکز فرماندهی و ستاد نیروهای مردمی بود و همه هماهنگی‌ها از جمله تبادل اخبار، تجهیز، تسلیح و آموزش رزمندگان، مداوای اورژانسی مجروحان و نگهداری موقت شهدا، همگی در مسجد جامع صورت می‌پذیرفت. تا آخرین روز نیز که آخرین مدافعان شهر به آب زدند و از کارون گذشتند، مسجد جامع خاموش نشد.

یادمان شهدای تنگه مرصاد

تنگه چهار زبر (مرصاد) در 35 کیلومتری غرب کرمانشاه واقع شده که همچون دروازه‌ای، راه ورود از سمت غرب به این شهر است. در سوم مرداد 1367 نیروهای سازمان منافقین با همکاری و هماهنگی ارتش عراق پس از عبور از مرزهای جمهوری اسلامی ایران در محور قصر شیرین، کرند غرب، سرپل ذهاب و بدون درگیری جدی تا اسلام‌آباد پیشروی کردند سپس به‌طرف کرمانشاه ادامه حرکت دادند. در شرق تنگه چهار زبر رزمندگان و پاسداران غیور راه را بر آنان مسدود ساخته و درگیری آغاز شد. با حملات نیروهای خودی،‌ نیروهای منافقین، که به آن منطقه دست یافته بودند به هلاکت رسیده و تار و مار شدند. در این تنگه، بنایی به یادبود عملیات مرصاد احداث شده است.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر