روزهای تلخ مام ‌سر‌سپید ایران

قله‌ای که عمرش به بلندای تاریخ کشورمان می‌رسد، اما تمام تلاش‌ها برای حفظ آن به برگزاری سمینار، چاپ پوستر و شعار محدود شده و در مقام عمل تاکنون اتفاقی نیفتاده که در شان دماوند و نام آن باشد. امروز که در تقویم روز ملی دماوند نامیده شده، بهانه‌ای است تا شرایط این نماد کهنسال ‌ 5671 متری را که با فرهنگ و تاریخ کشورمان عجین شده است، مرور کنیم.‌ نام دماوند با ایران گره خورده و در تاریخ، اساطیر و ادبیات کشور می‌توان مطالب زیادی از آن یافت؛ در حالی که دماوند از لحاظ زیست‌محیطی نیز نقش مهمی در کشور دارد؛ زیرا یکی از منابع آب شیرین کشور است و رودخانه هراز از آن تغذیه می‌کند. علاوه براین، دماوند را باید زیستگاه منحصربه‌فردی دانست که پذیرای گونه‌های جانوری و گیاهی زیادی است. برخلاف این ویژگی‌ها مسائل زیادی حیات دماوند را تهدید می‌کند که می‌توان آنها را به شش عامل تقسیم کرد. عباس میرزا ‌کریمی، کارشناس محیط زیست در این باره به جام‌جم می‌گوید: جاده‌سازی بی‌ضابطه، چرای غیرمجاز دام، فعالیت معادن، ساخت و ساز، گردشگران و مدیریت دوگانه شش عاملی است که دماوند را تهدید می‌کند.‌ او درباره مدیریت دوگانه توضیح می‌دهد: قله دماوند در پارک ملی لار قرار دارد؛ اما اثر طبیعی مازندران است و حفاظت آن به عهده این استان قرار گرفته، بنابراین اگر پاسگاهی که در حوزه تهران و نزدیکی این اثر قرار دارد متوجه فعالیت غیرمجاز معادن شود باید موضوع را به استان مازندران اطلاع دهد تا آنها وارد عمل شوند و این کار سبب زمانبر شدن رسیدگی به تخلف می‌شود.‌ درباره فعالیت معدنکاوان نیز به گفته میرزا کریمی وزارت صنعت، معدن و تجارت‌ محیط زیست را درمقابل عمل انجام شده قرار می‌دهد؛ چون ابتدا بهره‌برداری را شروع می‌کنند و سپس از محیط زیست مجوز می‌گیرند.‌ تا مدتی قبل، معدنکاوان با محدودیت زیادی در این منطقه روبه‌رو نبودند، اما از مرداد سال گذشته، فعالیت معدنکاوان در ارتفاع بیش از 2200 متر متوقف شد. با این حال معادن پوکه سال‌هاست در منطقه فعالیت می‌کنند. باید تاکید کرد نمی‌توان دماوند را زیباترین اثر طبیعی نامید و در دامنه‌های آن اجازه احداث معدن و جاده داد. ‌علاوه بر فعالیت معدنکاوان باید به عشایر و دامداران نیز توجه کرد، زیرا آنها بدون ضابطه برای خود جاده‌های دسترسی ایجاد کرده‌اند و سبب حضور بیشتر گردشگران و تخریب در منطقه می‌شوند.

این در حالی است که دماوند اثر طبیعی ملی است و برخی مسئولان از تلاش برای ثبت جهانی شدن آن سخن می‌گویند، اما هیچ نهادی اقدامات حفاظتی لازم را که در سطح این اثر ملی باشد، دنبال نمی‌کند؛ بنابراین اگر بگوییم تمام تلاش مسئولان به برگزاری سمینار و چاپ پوستر و عکس از این قله محدود شده است، بیراه نگفته‌ایم. زیرا بجز گروهی از کوهنوردان و اعضای سازمان‌های مردم نهاد ـ که برای حفظ دماوند تلاش کرده و نکاتی را رعایت می‌کنند ـ کمتر نهاد دولتی می‌تواند ادعا کند در سطح یک اثر طبیعی ملی به دماوند توجه کرده است.‌ عبدالله اشتری، مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان نیز در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌کند: سازمان جنگل‌ها و محیط زیست برای حفظ دماوند اقدام موثری انجام نداده‌اند. به همین دلیل اکنون در ضلع جنوبی دماوند جاده‌ای ایجاد شد که عرض آن به ده متر نیز می‌رسد و رفت و آمد گردشگران سبب شده پوشش گیاهی در این مسیر به شکل کامل از میان برود.

تعداد زیاد گردشگران را باید یکی دیگر از عوامل تهدیدکننده دماوند دانست، در حالی که تاکنون برآورد دقیقی از تعداد بازدیدکنندگان این منطقه نشده و مشخص نیست گردشگران در این منطقه چند روز می‌مانند یا چه مقدار زباله به جای می‌گذارند.

کوهستان قانون ندارد

برخلاف کشورهای موفق که برای کوهستان‌های خود قوانین و مقررات مناسبی وضع کرده‌اند در کشورمان قانونی برای دفاع از کوهستان وجود ندارد.

برای نمونه می‌توان به فوجی یامای ژاپن اشاره کرد که به دلیل شکل مخروطی و سابقه آتشفشان شبیه قله دماوند است. ژاپنی‌ها برای فوجی یاما احترام خاصی قائل هستند و به کوهنوردان و گردشگران اجازه نمی‌دهند از هر مسیری به بازدید این کوه بروند.

مدیرعامل انجمن حفظ محیط کوهستان عنوان می‌کند: برای نمونه در بیشتر کوهستان‌های مطرح برای کوهنوردان مقرراتی مشخص شده است؛ مثلا قبل از صعود باید هماهنگی به عمل بیاید یا از کوهنوردان ودیعه‌ای گرفته می‌شود تا مطمئن شوند به منطقه آسیب نمی‌زنند و پسماندهای خود را به پایین کوه منتقل می‌کنند.‌‌ ‌ وی با تاکید بر این که اقدام‌ خاصی برای مدیریت کوه در کشورمان انجام نمی‌شود‌ ادامه می‌دهد: کوهنوردان و علاقه‌مندان به طبیعت فعالیت می‌کنند، اما وقتی تلاش آنها به مرحله‌ای می‌رسد که به حمایت دولت نیاز دارد، مسئولان وارد عمل نمی‌شوند؛ زیرا کوهنورد یا فعال محیط زیست نمی‌تواند برای گردشگری منطقه‌ای مانند دماوند محدودیت ایجاد کند.

این در حالی است که نسبت به گذشته آمار بازدیدکنندگان از دماوند خیلی بیشتر شده؛ البته فقط دماوند نیست که دستخوش این تغییرات و تهدیدهاست. دو منطقه دیگر برجسته کوهنوردی کشور یعنی سبلان و علم‌کوه نیز شرایطی مشابه دماوند دارد. برای مثال گردشگران در سبلان و دماوند صف می‌کشند تا خودروهای لندرور و نیسان آنها وسایلشان را به ارتفاعات سه تا چهار هزار متری منتقل کنند چنین فعالیتی را باید نشانه زوال کوهستان دانست، اما رفع چنین مشکلاتی از عهده سازمان‌های مردم نهاد خارج است و به مداخله مسئولان نیاز دارد.

اشتری ابراز می‌کند: برای رفع مشکلات کوهستان نامه‌ای برای محیط زیست تنظیم کرده و از آنها خواسته‌ایم کوهستان را جزو زیست‌بوم‌های شکننده طبقه‌بندی کنند، اما محیط زیست این مساله را قبول نمی‌کند؛ در حالی که این سازمان برای غارها کمیته تشکیل داده، اما کوهستان را فراموش کرده است. جالب این که کوهستان را می‌توان مادر غارها دانست.‌ اما سازمان محیط زیست ادعا می‌کند با همکاری تشکل‌های زیست محیطی و دیگر ارگان‌ها، کارهایی برای حفظ دماوند انجام داده است. وحید رضاییان، معاون اداره محیط زیست شهرستان آمل در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: تعطیل شدن معادن در ارتفاع بیش از 2200 متر به بالا و ایجاد محدودیت برای چرای دام و این که از ارتفاع 4500 متر به بالا دماوند جزو مناطق چهارگانه محیط زیست قرار گرفته، برخی اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست برای حفظ دماوند است.‌ وی درباره جمع‌آوری زباله‌های گردشگران نیز خاطرنشان می‌کند: زباله‌ها در ارتفاع 4500 متری دماوند دپو و از سوی فدراسیون کوهنوردی به پایین کوه منتقل شده و بعد توسط شهرداری به محل مناسبی حمل می‌شود.‌نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد دشت شقایق است که در دامنه دماوند قرار دارد و هر سال در فصل بهار از سوی برخی بازدیدکنندگان تخریب می‌شود. رضاییان دراین باره توضیح می‌دهد: محیط زیست با همکاری تشکل‌های زیست محیطی توانسته تخریب پوشش گیاهی را در دشت شقایق کاهش دهد.

معاون اداره محیط زیست شهرستان آمل درباره ایجاد محدودیت برای تردد خودروها در ضلع جنوبی دماوند نیز ابراز می‌کند: بحث مدیریت صعود کوهنوردان نیز مطرح شده و براساس آن از تردد خودروی شخصی جلوگیری شده و کوهنوردان و تجهیزات آنها به وسیله تعدادی خودروی نیسان تا پناهگاه اول حمل شده و آنجا نیز به وسیله تعدادی قاطر تجهیزات آنها به ارتفاع 4500 متری منتقل می‌شود.‌ به گفته رضاییان، برگزاری جشنواره روز ملی دماوند به دلیل مصادف شدن با ماه رمضان امسال در مرداد برگزار می‌شود.

راهی برای نجات

به نظر می‌رسد یکی از راه‌های نجات دماوند این است که کوه به طور کامل جزو مناطق چهارگانه محیط زیست قرار گیرد، چون اکنون از ارتفاع 4500 متری به بالای این کوه، جزو این مناطق تعریف شده است؛ در حالی که فقط کوهنوردان حرفه‌ای که نکات زیست محیطی را رعایت می‌کنند به این مناطق دسترسی دارند، اما بیشتر تخریب‌ها در ارتفاعات پایین‌تر و مناطقی رخ می‌دهد که بیشتر افراد به آسانی به آنها دسترسی پیدا می‌کنند، بنابراین چنانچه مسئولان به حفظ این نماد کهنسال کشورمان علاقه دارند باید دست‌کم تا ارتفاع 2000 متری کوه دماوند را جزو مناطق چهارگانه محیط زیست در نظر بگیرند.

محیط زیست؛ مساله مردم و دولت

برخلاف گذشته که مساله تخریب محیط زیست آن‌قدر جدی نبود، این روزها پیشرفت فناوری و استفاده انسان از ابزارها و ماشین‌های مختلف، مسائل زیست‌محیطی فراوانی به وجود آورده است. استفاده نادرست انسان از این امکانات حیات دماوند را نیز تهدید می‌کند؛ تهدید‌هایی که باید آنها را ناشی از رفتار اشتباه مردم و مسئولان دانست. برای نمونه اکنون کمتر نظارتی روی فعالیت گردشگرانی که به دماوند می‌روند، انجام می‌شود و چون آنها به نکات زیست‌محیطی توجهی ندارند با تخریب پوشش گیاهی و به جای گذاشتن زباله، آسیب زیادی به زیست بوم این منطقه می‌رسانند؛ مثلا اکنون در ضلع جنوبی دماوند، جاده‌ای برای صعود به این قله کشیده شده که به دلیل بی‌توجهی عرض آن در برخی قسمت‌ها به ده متر نیز می‌رسد. سراسر این جاده زیر پای گردشگران آن قدر کوبیده شده که عاری از هر گونه پوشش گیاهی است، در حالی که در نبود نظارت بازدیدکنندگان مسیرهای دیگری را نیز برای صعود انتخاب کرده و از هر جا که بخواهند تردد می‌کنند. ‌ مساله عمده دیگری که در این میان نقش دارد، نبود همکاری میان سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف برای حفظ محیط زیست است. برای نمونه سازمان جنگل‌ها، محیط زیست، وزارت صنعت، معدن و تجارت و راه و شهرسازی آن طور که لازم است برای حفظ این اثر طبیعی ملی با یکدیگر همکاری نمی‌کنند.

جامـــعـه

مهدی آیینی