دنیای مجازی فضایی برای جولان مجرمان

استفاده از هر نوع فناوری جدید به‌‌رغم مزایای خوبی که دارد، بدون شک با مضرات و تهدیدات متعددی همراه است و به جرأت می‌توان گفت که رکن اصلی بیش از 50 درصد این شبکه‌ها را طنزهای هدف‌دار، عکس‌ها و فیلم‌های غیرمتعارف و توهین به مقدسات تشکیل می‌دهد.

ارتباط سریع با افراد و مؤسسات، سازمان‌ها، ارگان‌های خصوصی و دولتی، رشد اقتصادی و در نهایت رشد اجتماعی افراد و ارتقای سطح آگاهی مردم از مهم‌ترین دستاوردهای اینترنت به‌شمار می‌رود، اما نکته قابل تأمل آن است که این پدیده پیامدهای منفی را نیز با خود به همراه دارد که اعتیاد به اینترنت، ورود به حریم شخصی افراد، شروع ارتباط‌های غیرعرفی و ایجادبستر وقوع جرم، از جمله آنهاست.

این روزها داشتن گوشی هوشمندی که به نرم افزار ارتباطی مثل واتس‌آپ، لاین یا وایبر مجهز باشد، پول زیادی نمی‌خواهد و می‌توان با هزینه‌ای اندک تلفن همراه یا تبلتی داشت که مجهز به وایبر یا نرم‌افزار‌های مشابه باشد.

اما همین نرم‌افزارها که ابتدا خیلی هم مهم تلقی نمی‌شد، آسیب‌های اجتماعی‌اش به جایی رسیده که نوجوانان زیادی را به آغوش خطر می‌برد، واکنش و هشدار پلیس فتا را همراه دارد و در نهایت مسئولان را مجبور می‌کند برخی از این برنامه‌های اجتماعی را روی گوشی‌های هوشمند فیلتر کنند.

در همین زمینه ۲۱ شهریور ۹۳، سردار سیدکمال هادیانفر، رئیس پلیس فتای کشور درباره پیام‌های توهین‌آمیزی که در فضاهای مجازی منتشر می‌شود، گفت: از پرونده‌هایی که پلیس فتا پیگیری کرده و به نتیجه رسیده، باید بدانید که پیام‌های خصوصی در وایبر، واتس‌آپ و دیگر نرم‌افزارها توسط پلیس فتا قابل کنترل است. سردار هادیانفر در زمینه نقض حریم خصوصی و سوء‌استفاده از اطلاعات افراد در شبکه‌های مبتنی بر تلفن همراه مانند وایبر، لاین و واتس آپ و لزوم فیلتر این فضاها افزود: پلیس فتا مرجع فیلتر واتس آپ و وایبر و دیگر شبکه‌ها نیست ولی در صورتی که کمیسیون مرکز ملی فضای مجازی بخواهد در این زمینه تصمیمی بگیرد، ما هم مسائل و پرونده‌هایی را که در این رابطه داریم مطرح می‌کنیم. اما مساله‌ای که واضح است این‌که سامانه‌ها، رسانه‌ها و برخی برنامه‌هایی که بر گوشی‌های تلفن همراه نصب شده، آسیب‌های فراوانی برای خانواده‌ها همراه داشته است. وی با بیان این‌که پرونده‌های زیادی در پلیس‌های فتای سراسر کشور در رابطه با نقض حریم خصوصی افراد بویژه بانوان که اغفال مسائل دوستیابی و همسریابی شده‌اند، تشکیل شده‌اند، عنوان کرد: اگر لازم باشد ماهم مصداق‌های پلیسی برای فیلتر این برنامه‌ها داریم و می‌توانیم بیان کنیم که چقدر این مساله برای کشور مشکل ایجاد کرده یا چقدر در این رابطه آسیب و تهدید برای کشور وجود دارد.

ورود مجرمان سنتی به حوزه جرایم سایبری

دستگیری سه کیف قاپ اینترنتی در سال 94 زنگ خطر را در خصوص ورود مجرمان سنتی به حوزه جرایم سایبری به صدا درآورده است. این سارقان که پیش از این با موتور در سطح شهر پرسه می‌زدند تا قربانی خود را شناسایی کنند، روش خود را تغییر داده و در پوشش خواستگاران اینترنتی کیف‌قاپی می‌کنند. آنها با پرسه‌زنی در شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه، با دختران طرح دوستی ریخته و در پوشش خواستگار اعتماد قربانیان را جلب می‌کنند. آنها سپس با دختران قرار گذاشته و به بهانه این‌که قصد دارند عروس آینده خانواده را به مادرشان معرفی کنند، از دختران می‌خواستند طلای خود را همراه بیاورند تا در مقابل مادرشان از آن استفاده کنند. بعد هم در میان راه آقای خواستگار سردرد گرفته و از همسر آینده‌اش می‌خواهد برای او قرص تهیه کند. دختر جوان هم غافل از همه جا سریع به داروخانه رفته و پس از بازگشت متوجه سرقت کیفش و طلا می‌شود.

علی حسینی، حقوقدان در این باره می‌گوید: مجرمان سنتی و اینترنتی با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. مجرمان سنتی به دنبال اقدامات مجرمانه خود از راه فیزیکی و تهدید هستند ولی مجرمان سایبری افراد باهوش‌تری هستند که با کمترین هزینه بیشترین استفاده را می‌کنند. این مجرمان وقتی از هوش خود برای اقدامات مجرمانه مثل کلاهبرداری یا هک استفاده می‌کنند، احساس غرور کرده و از کار خود لذت می‌برند. روش کار این مجرمان و ناشناس ماندن آنها در ارتکاب جرم باعث شده، مجرمان سنتی هم به سمت جرایم سایبری بروند و شاهد وقوع جرایم جدید باشیم. این مجرمان اغلب با مجازات‌ جرایم اینترنتی آشنا نیستند و نمی‌دانند که مجازات‌ سنگینی در انتظارشان خواهد بود. آنها فقط به‌راحتی کار و پولی که به دست می‌آورند فکر می‌کنند و همیشه سعی می‌کنند از کوتاه‌ترین راه به بهترین بهره برسند.

اما نکته مهم همان بحث هوش است. مجرمان حرفه‌ای با هوش بالا راه‌حل مناسب برای فرار را در نظر می‌گیرند اما برعکس آن مجرمانی با هوش پایین فقط به روش‌های ارتکاب جرم فکر می‌کنند و ردپای زیادی از خود برجا می‌گذارند که خیلی زود دستگیر می‌شوند.

دوستی‌های اینترنتی، راهی برای سرقت

گروهی از مجرمان هم، در فضای مجازی دوستی خاله خرسه دارند. آنها در پوشش عاشقی دلباخته وارد زندگی دختران جوان شده و با سخنان زیبا و دلنشین دختران را فریب می‌دهند. آنها با مشخصات جعلی، خود را افرادی پولدار معرفی می‌کنند. بعد هم با سوءاستفاده از دختران، بدون این‌که ردی از خود باقی بگذارند، متواری می‌شوند.

افزایش دوستی‌های اینترنتی و سوء‌استفاده‌های صورت گرفته در آنها به یکی از دغدغه‌های والدین تبدیل شده است و پرونده‌های بسیاری را در این زمینه در پلیس فتا تشکیل داده است.

سرهنگ علی نیک‌نفس، سرپرست معاونت تشخیص و پیشگیری پلیس فتا در این باره هشدار می‌دهد: دلبستگی‌های به‌وجود آمده در دوستی‌های اینترنتی در درازمدت ممکن است باعث سوء‌استفاده افراد فرصت‌طلب شود و در تجربه این دوستی‌ها، فرصتی برای انتخاب و شناخت صحیح دختر و پسر از یکدیگر به وجود نمی‌آید. افراد در این گونه دوستی‌ها فقط ادعا می‌کنند که ارتباطشان با انگیزه ازدواج است و این رابطه بیشتر بر عشق‌ورزی کور استوار است و عنصر خردورزی و عقلانیت در تصمیم‌گیری‌های این چنینی وجود ندارد. دوستی‌های اینترنتی نه تنها مشکلی را برای پسران و دختران حل نمی‌کند، بلکه اگر هم این روابط به ازدواج بینجامد، در زندگی مشترک سوء‌ظن و بی‌اعتمادی را برای دو طرف به همراه دارد. دوستی‌های اینترنتی با انگیزه تفنن، سرگرمی و هوسرانی شکل می‌گیرد. عمر این دوستی‌ها بسیار کوتاه است و آنچه باقی می‌ماند تعارض فکری و احساسی دختران و پسران و از دست دادن اعتماد به نفس و به وجود آمدن بدبینی در بین آنهاست. برای پیشگیری از چنین آسیب‌هایی باید خانواده‌ها به‌ نقش‌ حیاتی‌ خود در برابر فرزندان‌ آگاه‌ شوند تا بتوانند الگوهای‌ صحیح‌ رفتاری‌ را به‌ فرزندان‌ ارائه‌ و آنها را در برابر آسیب‌های اجتماعی واکسینه کنند. در این زمینه جامعه، خانواده و سازمان‌های مسئول می‌توانند با تقویت‌ ارزش‌های‌ اخلاقی، معنوی‌ و انسانی‌ و سست‌ گردانیدن‌ معیارهای‌ مادی‌ در نظر جوانان، تقویت‌ و توسعه‌ مراکز ورزشی‌ و تفریحی‌ و برنامه‌‌ریزی‌ صحیح‌ برای‌ اوقات‌ فراغت‌ آنها، ارائه‌ خدمات‌ رفاهی‌ و اجتماعی‌ به منظور برطرف ‌کردن‌ کمبودهای‌ عاطفی‌ کودکان‌ و نوجوانان، پرورش‌ احساس‌ عزت‌ نفس‌ و اعتماد به ‌نفس‌ کودک‌ و نوجوان‌ در خانواده‌ و مدرسه جلوی منزوی شدن جوانان در اجتماع و روی آوردن آنها به دوستی‌ها در فضای مجازی را بگیرند.

تماس خانواده‌ها با کارشناسان‌ پلیس فتا از طریق سایت www.cyberpolice.ir، استفاده‌ از فیلم‌ها و برنامه‌های‌ تربیتی، پرهیز از سختگیری‌ و تنبیه‌ و ‌ اجتناب‌ از آسانگیری‌ در تربیت‌ فرزندان، تشویق‌ فرزندان‌ به‌ رعایت‌ تعادل‌ و دوری‌ از بی‌‌بندوباری، برقراری‌ احساس‌ امنیت‌ در خانواده‌ و جامعه‌ و جلوگیری‌ از بروز اضطراب‌ در نوجوانان‌ و جوانان را از دیگر زمینه‌های پیشگیری و مقابله با چنین آسیب‌هایی در فضای مجازی است.

نگاه کارشناس1

زندگی با شبکه‌های مجازی

سید حسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران: گسترش فناوری و دسترسی سریع به اطلاعات به دلیل تولیدات نرم افزاری هم فرصت است و هم تهدید. وقتی فرصت است که سواد استفاده صحیح را داشته باشیم، در غیر این صورت تهدید می‌شود و می‌تواند امنیت روانی ما را تحت‌الشعاع خود قرار دهد.چند وقت پیش با یکی از افراد بازنشسته و به عبارت بهتر «جهان دیده» نشسته بودم. لابه‌لای صحبت‌هایمان اشاره‌ای داشت به سرعت دسترسی به اطلاعات و استفاده بیش ار حد افراد از فناوری‌ها و نرم افزارها در جامعه و بخصوص خانه.

شاید بتوان گفت نگرانی ایشان این بود که در شرایطی که ما بیش از همیشه به محبت وگفت‌وگو با هم نیاز داریم، این ظرفیت‌ها از قبیل وایبر، واتس‌آپ و لاین فرصت گفت‌وگوها را که درمیان اعضای خانواده کم بوده، کمتر هم کرده است.

تعریف می‌کرد که برای دیدن نوه‌هایش آمده بود تهران، اما در این مدت یک هفته‌ای که اینجا بوده کمتر فرصت صحبت با هم را پیدا کرده و شب حتی سر شام، گوشی تلفن همراه روی میز غذا خوری بوده تا مبادا از غافله پاسخ دادن به دوستان غافل شوند.

شاید کمتر کسی را پیدا کنیم که در حال حاضر نگران اوضاع روابط عاطفی بین اعضای خانواده نباشد وایبر یکی از ظرفیت‌هایی است که متأسفانه دراغلب موارد، به شکلی بد مورد استفاده قرار گرفته است. من در یک نگاه کلی فضای مجازی را فرصت می‌دانم نه تهدید ولی ای کاش سواد استفاده درست از این فضا را داشته باشیم.

امروزه در بسیاری از خانواده‌ها حتی در مهمانی‌ها به جای صحبت کردن با هم سرمان در گوشی تلفن همراه‌مان است.

جمع می‌شویم در یک مهمانی که با هم حرف بزنیم ولی وایبر و تلگرام نمی‌گذارند که با هم حرف بزنیم و ارتباط برقرار کنیم. حتی در بسیاری از مواقع در روابط بین زن و شوهر وحتی والدین با فرزندان در خانه هم تاثیر منفی گذاشته است.

شاید برخی از افراد پناه بردن به وایبر را راهی می‌دانند تا کمتر با دیگر اعضای خانواده یا بستگان در مهمانی‌ها ارتباط برقرار کنند، اما بدون شک تمایل به استفاده نامناسب و بیش از حد و نابجا از این ظرفیت و ظرفیت‌هایی شبیه وایبر، نمی‌تواند نشانه خوبی در خانه باشد. فراموش نکنیم در فضای مجازی هیچ‌گونه احساسی بین ما رد و بدل نمی‌شود، گرچه ممکن است ما را سرگرم کند.

نگاه کارشناس2

تجاوز سایبری

عباس امیری، کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناس: نامحدود بودن فضای مجازی، ناملموس بودن این محیط، توسعه و تغییر پذیری، پیچیدگی و تخصصی بودن و دسترسی آسان و سریع از دلایلی است که پای مجرمان سنتی را به محیط وب باز کرده است.

مجرمان در فضای مجازی از نظر آماری به 3 گروه مجرمین سفید، مجرمین سیاه و مجرمین خاکستری تقسیم می‌شوند. از مهم‌ترین جرایم فضای مجازی می‌توان به کلاهبرداری‌های رایانه‌ای، جعل‌های اینترنتی، جعل محتوا و اسناد رایانه‌ای و هتک حیثیت افراد اشاره کرد.

همچنین می‌توان از جرایمی مانند تجاوز سایبری، فریب و دزدی سایبری، هرزه‌نگاری سایبری و خشونت سایبری نام برد. در تجاوز سایبری، عبور از مرزها و محدودیت‌ها و ورود به حریم خصوصی یا وارد کردن آسیب‌های گوناگون به اشخاص مانند هک‌کردن، وارد کردن ویروس به رایانه یا شبکه‌ای از رایانه‌ها اتفاق می‌افتد.

فریب و دزدی سایبری هم نمونه دیگری در این حوزه است، این اعمال در حوزه اقتصادی و نقض حقوق مالکیت معنوی افراد صورت می‌گیرد، مانند تقلب‌های بانکی و سرقت اطلاعات کارت اعتباری افراد. خشونت سایبری نوع دیگری از این دسته جرایم است که با آثاری چون وارد کردن آسیب‌های روانی زیانبار یا تحریک افراد، آنها را برای انجام خشونت‌های فیزیکی علیه دیگران و محیط اطراف خود تشویق می‌کند و نتیجه آن نقض قوانین حقوقی حفاظت فردی، اجتماعی و حتی محیط‌زیست است.

به طور کلی هر جرمی را که به صورت آنلاین از طریق اینترنت انجام می‌شود جرایم اینترنتی می‌گویند و تقریبا هر شخصی که از اینترنت برای منافع شخصی خود استفاده می‌کند، در صورت فقدان هوشیاری لازم می‌تواند قربانی جرایم اینترنتی باشد، چرا که فضای مجازی به هیچ عنوان امن نیست.

در ایران قانون اساسی در اصل 165 ضمن برشمردن وظایف قوه قضاییه در بند 5 این اصل صراحتا یکی از وظایف قوه قضاییه را اقدام مناسب برای پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین قرار داده است، اما این‌که چه ساختار و سازمانی در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و محلی می‌تواند این اصل به جا مانده را اجرایی کند پرسش مهمی است که سال‌ها بی پاسخ مانده و اکنون لایحه پیشگیری از جرم به دنبال پاسخ به آن است.

بسته‌های اطلاعات شخصی تک تک ایرانیان در زیست بوم ارتباطاتی جدید در سرورهای ذخیره اطلاعات وایبر، واتس آپ، تانگو و انواع و اقسام نرم افزارهای جاسوسی دیگر که به همین منظور به رایگان در اختیار جهانیان قرار داده شده برای روز مبادا نگهداری می‌شود.

نگاه کارشناس3

پالایش لازم است

عباس صلاحی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی: ارزش‌های نظام جمهوری اسلامی با دیگر کشورها متفاوت است و با توجه به این موضوع، فیلترینگ برخی شبکه‌ها ضروری به نظر می‌رسد. البته بحث فیلترینگ تنها مختص ایران نیست ودیگر کشورها هم اقدام به فیلتر می‌کنند اما سطح و نحوه پالایش آنها متفاوت است.

البته ما در بحث کنترل فضای مجازی هنوز به نقطه مطلوب نرسیده‌ایم تا بتوانیم با قاطعیت بگوییم در این عرصه هیچ مشکلی نداریم.

نظارت و پالایش پیام‌ها در شبکه‌های اجتماعی به‌عهده نهادها و دستگاه‌های مختلفی است که اصلی‌ترین این نهادها وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، قوه قضاییه و نیروی انتظامی است.

تا کنون نظارت جدی روی شبکه‌های اجتماعی وجود نداشته و همین موضوع باعث سوء استفاده برخی سودجویان از این فضاها شده که تبعات خانوادگی و اجتماعی زیادی را هم به دنبال داشته است.

به اعتقاد بنده نظارت بر شبکه‌های اجتماعی باید به صورت یک طرح یا لایحه به مجلس ارسال شود تا به صورت یک قانون مدون تدوین شود و وظایف هر دستگاهی به طور مشخص در آن قانون ذکر شود.

مشخص کردن نحوه برخورد و فیلترینگ و تعیین حد و مرزها باید به گونه‌ای باشد که هیچ کسی اجازه ورود به حریم خانوادگی دیگران را نداشته باشد و باید این موضوع به صورت یک مصوبه باشد که نحوه شناسایی، حذف و برخورد آمرانه و قضایی با متخلفان مشخص شده باشد.

متأسفانه وقوع برخی جرایم اخلاقی و خانوادگی در این شبکه‌ها به دلیل فقدان نظارت صحیح بر آنها رخ می‌دهد که هیچ‌گونه پیگیری و پیگردی نیز برای متخلفان در نظر گرفته نمی‌شود و همین موضوع باعث وقیح‌تر شدن متخلفان می‌شود.

نگاه کارشناس4

گرایش به عشق‌های مجازی

سعیدرضا عاملی، استاد ارتباطات دانشگاه تهران: با پیدایش و گسترش صنعت ارتباطات و در امتداد آن اینترنت به عنوان شبکه ارتباطی و اطلاعاتی جهانی، فضای مجازی تازه‌ای در عرصه زندگی به وجود آمد که می‌توان با عناوینی همچون «فضای دوم» و «فضای مجازی» از آن یاد کرد.

از جمله ابعاد منفی فضای مجازی می‌توان به آسیب‌ها و ناهنجاری‌هایی اشاره کرد که در حال تبدیل شدن به یکی از عناصر مرتبط با تحقیقات جرم‌شناسانه معاصر است. اینترنت افزون بر آثار و دستاوردهای مثبتی همچون به‌روز کردن اطلاعات، استفاده از مطالب علمی و دسترسی به فناوری‌های روز، بستری را فراهم کرده که به موازات آن گرایش نوجوانان و جوانان به چت‌روم‌ها، عشق‌های مجازی، کلاهبرداری و سوء‌استفاده از دختران و پسران با ارائه شخصیت‌های دروغین، ازدواج‌های اینترنتی، دزدی اطلاعات و اخاذی را موجب شده است. از یک دهه پیش تاکنون که اینترنت در ایران جای خود را باز کرده، روابط دختر و پسر ابعاد تازه‌ای پیدا کرده، نخست چت روم‌ها و شبکه‌های اجتماعی کاربران ایرانی را به سوی خود کشید. در کنار این دنیاهای مجازی، سایت‌های همسریابی در ایران مشتری‌های ویژه خود را دارد. سایت‌هایی که تکلیفشان با هیچ کس، حتی خودشان معلوم نیست و هر کدام سازی می‌زنند؛ هر چند عمده آنها در ظاهر از یک فرمول برای همسرگزینی و همسریابی استفاده می‌کنند.

هر چند متولیان این تارنماها می‌گویند هدفشان تسهیل ازدواج جوانان است، اما در واقع این افراد با راه‌اندازی این مراکز مجازی بظاهر موجه و مذهبی، بسیاری از انسان‌ها را قربانی و پلکان سودجویی خود کرده و اندکی به آسیب‌ها و پیامدهای منفی که چنین فضاهایی برای کاربران به بار می‌آورد، نمی‌اندیشند و هیچ نگرانی به خود راه نمی‌دهند. سوءاستفاده و اخاذی از سوی مجرمان و حتی غوطه‌ور شدن شریک زندگی در وادی فساد، فحشا و بدگمانی در زندگی مشترک آینده، از جدی‌ترین آسیب‌های این فضا برای دختران است، هر چند پسران نیز از این پیامدها مصون نیستند.

سعیده اسدیان/ تپش (ضمیمه چهارشنبه روزنامه جام جم)