خوبی‌ و بدی‌ «ما ایرانی‌ها» در یک قاب

برنامه «ما ایرانی‌ها» که شنبه هر هفته ساعت 19 و 30 دقیقه از شبکه دو پخش می‌شود، درباره همه ویژگی‌هایی است که خودمان یا دیگران به ما ایرانی‌ها نسبت می‌دهند و سعی دارد با حضور کارشناسان و متخصصان آنها را مورد بررسی قرار دهد.

برنامه ما ایرانی‌ها در 26 قسمت به تهیه‌کنندگی علیرضا خوشنویس تولید می‌شود، اجرای آن را امیرحسین مدرس به عهده دارد و یک گروه تحقیق و پژوهش به سرپرستی سارا جانقربان، محتوای آن را تدارک دیده است.

آینه‌ای برای تماشای یک ملت

دست‌اندرکاران تولید برنامه ما ایرانی‌ها همان‌طور که در خود برنامه اعلام کرده‌اند، آن را به آینه شبیه دانسته‌اند؛ آینه‌ای که روبه‌روی آن می‌نشینیم و خودمان را با همه زشتی‌ها و زیبایی‌هایمان تماشا می‌کنیم. علیرضا خوشنویس، تهیه‌کننده جوان این برنامه که پیش از این با گروه تولید برنامه «این شب‌ها» در شبکه یک همکاری داشته و ساخت چند فیلم کوتاه و مستند را در کارنامه دارد درباره این برنامه می‌گوید: همه ما انتقاداتی به وضع فرهنگی جامعه داریم و درباره پیشرفت یا عقب‌ماندگی فرهنگی سوالاتی در ذهنمان شکل گرفته است. از این رو با توجه به رویکرد فرهنگی ـ اجتماعی شبکه دو بر آن شدیم در یک برنامه تلویزیونی با نگاه جامعه‌شناختی ویژگی‌هایی که ما ایرانی‌ها را از دیگر مردم دنیا متمایز می‌کند مورد نقد و بررسی قرار دهیم.

وی درباره خودانتقادی‌هایی که بتازگی در فضای مجازی و معاشرت‌ها می‌شنویم و نقش آنها در شکل‌گیری برنامه ما ایرانی‌ها می‌گوید: خودانتقادی در جامعه ایرانی ریشه دارد و به مواجهه ایران با تمدن غرب برمی‌گردد که نمونه بارز آن کتاب مشهور «خلقیات ما ایرانیان» نوشته محمدعلی جمالزاده است.

این تهیه‌کننده با اشاره به عنوان کتاب‌هایی چون «جامعه‌شناسی خودمانی»، «ما چگونه ما شدیم» و «رفتارشناسی ایرانیان» که درباره روحیات و خلقیات ایرانی‌ها نوشته شده ‌است، تصریح می‌کند: تفاوت‌های فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، سبک زندگی و خیلی چیزهای دیگر شناختی از ما شکل می‌دهد که سبب می‌شود درباره برخی پرسش‌ها کنجکاو باشیم؛، مثلا این‌که آیا ما براستی باهوش‌ترین مردم دنیا هستیم؟ با فرهنگ‌ترین مردمان دنیا هستیم و پیشینه تمدنی غنی‌تری نسبت به ملل دیگر داریم؟ و سوالاتی از این نوع که می‌تواند اساسی‌ترین پرسش‌های ما بخصوص در یکی دو قرن اخیر باشد.

خوشنویس درباره انتخاب موضوعات برنامه توضیح می‌دهد: در درجه اول سراغ موضوعات مهم رفتیم و ویژگی‌ای‌ که فراگیری در جامعه نداشته را از فهرست موضوعات حذف کردیم. در درجه دوم سراغ موضوعاتی رفتیم که اتفاق نظر درباره آنها وجود دارد. مثلا ممکن است کسانی به بی‌نظمی و مسئولیت‌ناپذیری مردم ما اعتقاد داشته‌ باشند و عده‌ای این ادعا را قبول نداشته باشند. بنابراین موضوعات نه‌چندان تثبیت‌شده را از فهرست حذف کردیم تا در نهایت به مشترکاتی بین ایرانی‌ها رسیدیم که خودمان درباره آنها اتفاق‌نظر داریم.

وی در این باره به مهربانی و مهمان‌نوازی اشاره می‌کند که اکثر مستشرقان و فرنگیانی که گذرشان به کشورمان افتاده آن را اذعان کرده‌اند و می‌گوید: ما به جز این‌که به‌ویژگی‌های خوب و بدمان توجه داریم به کمرنگ و پررنگ شدن این ویژگی‌ها هم می‌پردازیم.

خوشنویس درباره رویکرد این برنامه درباره شیوه پرداختن به این موضوعات می‌گوید: بیش از هر چیز بر منابع تاکید می‌کنیم و در تولید این برنامه یک گروه پژوهشی از بدو امر در کنار گروه تولید بوده است.

به گفته این تهیه‌کننده، از یک سال قبل، پیش تولید این برنامه آغاز شده و تحقیقات و تامین محتوای برنامه حداقل چهار ماه زمان برده است.

فراهم کردن زمینه تغییر

سارا جانقربان، نویسنده و پژوهشگر برنامه ما ایرانی‌ها درباره ایده اولیه و پژوهش‌های این برنامه گفت: همه ما در گروه تولید برنامه ما ایرانی‌ها دغدغه‌هایی درباره اخلاق در جامعه داشتیم و وقتی ایده شکل‌گیری چنین برنامه‌ای توسط کمیل حیدرلو، مدیر نظارت و ارزشیابی صدا و سیما و سیاستگذار فرهنگی مطرح شد، اتاق فکر تشکیل دادیم و تصمیم گرفتیم در فصل اول اخلاق ایرانی را در یک برنامه بررسی کنیم و در فصل دوم شهر ایرانی را.

به گفته این پژوهشگر در تولید محتوای این برنامه از کتب نوشته شده درباره ویژگی‌های ایرانیان استفاده شده است. جانقربان نیز به کتاب‌هایی چون سفرنامه‌ها، قبله عالم، ژئوپولیتیک، رفتارشناسی ایرانیان، ما چگونه ما شدیم اشاره می‌کند و می‌گوید: سعی کردیم با بررسی این کتاب‌ها بفهمیم چه صفات مشترکی وجود دارد که ما ایرانی‌ها به آن شهره هستیم و بعد این ویژگی‌ها را چه مثبت و چه منفی علت‌‌یابی کردیم تا تعریف روشنی از موضوع ارائه شود.

این پژوهشگر ضمن اشاره به داغ بودن بحث حمله ایرانیان به صفحه شخصی لیونل مسی در شبکه‌‌های اجتماعی تاکید کرد: علاوه بر تعیین سرفصل‌ها و علت‌یابی به دنبال مصادیق خوبی هم بودیم که در ویدئو اینفوگراف‌ها مورد توجه قرار گرفت.

به گفته این پژوهشگر، گروه پژوهش برنامه ما ایرانی‌ها ضمن تحلیل موضوع برنامه، انتخاب سرفصل‌ها و نگارش متن برنامه که نوعی تامین محتوا محسوب می‌شود، به نوعی وظیفه پشتیبانی برنامه را نیز به عهده داشته و سوالات برنامه، جواب‌های احتمالی هر مهمان و سوالات متناسب با هر جواب را طراحی می‌کند و در اختیار مجری قرار می‌دهد.

سارا جانقربان ضمن تاکید این نکته که متون برنامه در اتاق فکر و بر مبنای پژوهش‌ها تولید می‌شود، توضیح داد: مهم‌ترین نکته درباره برنامه این است که ما نمی‌خواهیم ایرانیان را زیر سوال ببریم و خودستایی یا حتی خودزنی کنیم. همان‌طور که مجری برنامه هم گفته ما می‌خواهیم در مقابل آینه قرار بگیریم و خودمان را ببینیم. سعی می‌کنیم تصویر واقعی خودمان را نشان بدهیم و بر اساس آن برای اصلاح تصویر ناخوشایندی که دارد از ما رواج پیدا می‌کند، چاره‌ای بیندیشیم.

این پژوهشگر معتقد است خیلی وقت‌ها ویژگی‌های مانند بیماری منتقل می‌شود و رواج پیدا می‌کند. جانقربان می‌گوید: این آسیب‌ها به مرور به عادت تبدیل می‌شود یا از فردی به فرد دیگر انتقال پیدا می‌کند. برای بهبود تصویری که از ما وجود دارد و برای ارتقای فرهنگی کافی است هم ویژگی‌های منفی خودمان را ببینیم و هم مثبت‌ها را و در مرحله بعد، ویژگی‌های مثبت را پررنگ‌تر کرده و تقویت کنیم تا به حس خودباوری برسیم.

وی تصریح کرد: ما ایرانی‌ها برنامه‌ای برای غر زدن و انتقاد کردن نیست و می‌خواهیم زمینه تغییر را فراهم کنیم.

گفت‌وگو با آینه

برنامه ما ایرانی‌ها یک برنامه گفت‌وگو محور است و معمولا از حضور متخصصان فرهنگی و تاریخی، جامعه‌شناسان و کارشناسانی که درباره ویژگی‌های قومی ایرانیان مطالعه کرده باشند، بهره می‌برد. هر برنامه علاوه بر گفت‌وگو با کارشناس، بخش‌های دیگری هم دارد که از آن جمله می‌توان به گفت‌وگو با ایرانیانی که ساکن خارج بوده‌اند یا خارجیانی که ایران را می‌شناسند، ویدئو اینفوگراف‌، معرفی کتاب و طرح مثال‌ها و مصداق‌ها اشاره کرد.

خوشنویس درباره ساختار برنامه توضیح می‌دهد: به این دلیل این برنامه را گفت‌وگو محور طراحی کردیم که کارشناس یا مهمان برنامه بتواند در قالب یک گفت‌وگوی مفید و کامل، نظرات و دیدگاه‌هایش را مطرح کند. همچنین قصد ما از تولید گزارش‌های برنامه، طرح کردن مصداق‌هاست.

برنامه ما ایرانی‌ها به موضوعی می‌پردازد که تلفیقی از موضوعات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و دینی است. خوشنویس در این باره می‌گوید: کمتر سراغ مباحث روانشناختی می‌رویم چون بیشتر بحث ما جامعه و رفتارهای جمعی است و نمی‌خواهیم به علل روانشناختی فردی بپردازیم. تحلیل ویژگی‌های جمعی ما نیازمند تحلیل مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است و به همین دلیل سراغ کسانی می‌رویم که در این زمینه‌ها تخصص داشته باشند.

بر اساس توضیحات این تهیه‌کننده، اسامی کارشناسانی که می‌شد در این برنامه حضور داشته باشند، بر اساس دستاوردهای پژوهشی و معرفی و کشف افراد متخصص در یک فهرست تقریبا 50 نفره تدوین شد و از میان این افراد حدود 26 نفر برای حضور در برنامه انتخاب شدند.

خوشنویس در این باره توضیح داد: تعدادی از کارشناسان مورد نظر ما اهل حضور در رسانه نیستند، عده‌ای دیگر در مقطعی که ما برنامه را تولید می‌کنیم فرصت همکاری با ما را نداشتند و به دلایل مختلف امکان دعوت از همه افراد متخصص نبود. از این رو از این فهرست، 26 نفر برای فصل اول برنامه انتخاب کردیم و احتمالا در فصل دوم برنامه سراغ کارشناسان معماری و شهرسازی می‌رویم ، چون قصد داریم جنبه دیگری از سطح فرهنگی و زندگی ایرانی‌ها را بررسی کنیم.

برنامه ما ایرانی‌ها را امیرحسین مدرس اجرا می‌کند. گرچه تمام تلاش تهیه‌کنندگان این بوده که کارشناسان و مهمانان برنامه فرصت کافی برای طرح نظراتشان داشته باشند و گروه تحقیق و پژوهش سوالات و حتی جواب‌های احتمالی را برای مجری برنامه مشخص می‌کند، ولی از همکاری یکی از مجریان جوان و مجرب تلویزیون در این برنامه بهره برده شده است.

خوشنویس در این باره گفت: امیرحسین مدرس یک مجری مسلط، باسواد و اهل مطالعه است. او در زمینه اجرای برنامه‌های فرهنگی تجربیاتی دارد و فعالیت در زمینه موسیقی و مداحی، بازیگری، طنز و تسلط بر ادبیات دیدگاهی به او داده که در اجرای این برنامه به ما بسیار کمک می‌کند. ضمن این‌که حضور او در برنامه برای مخاطبان جذاب است.

یکی از ویژگی‌های ساختاری برنامه ما ایرانی‌ها که حکایت از تعمق در تولید آن دارد، تیتراژ برنامه است. چیزی حدود 150 مکان از گوشه و کنار کشورمان برای ساخت این تیتراژ تصویربرداری شده و می‌توان تصویری از هر قشری در آن دید؛ زن، مرد، کودک، سالمند که نمادی است از ما ایرانی‌ها.

آذر مهاجر‌/‌ گروه رادیو و تلویزیون