نتایج آزمایش آب 10 نقطه تهران

شایعات متعدد درباره سلامت آب تهران از ماه‌ها قبل در کانون توجه رسانه‌ها و برخی مقامات پایتخت بوده است، به گونه‌ای که یک عضو شورای شهر تهران دو ماه قبل با اعلام آلوده بودن آب پایتخت به نیترات خواستار تشکیل کمیته اضطراری برای بررسی کیفیت آب تهران شده بود. وزیر بهداشت نیز مدتی قبل از خارج کردن چند حلقه چاه از شبکه آب تهران به دلیل بالابودن میزان نیترات آن از حد مجاز خبر داده و به شهروندان تهرانی نسبت به سلامت آب اطمینان داده بود.

با توجه به اظهارات بعضا متناقض و گمانه‌زنی‌های مختلف پیرامون وضعیت آلاینده نیترات در آب تهران که غالبا بدون ارائه اعداد و ارقام نمونه‌برداری شده مطرح می‌شود، روزنامه جام‌جم در یک تحقیق مستقل، با نمونه‌برداری از آب ده نقطه مختلف در شهر تهران و آزمایش این نمونه‌ها در آزمایشگاهی معتبر به بررسی علمی مقدار نیترات موجود در آب تهران پرداخت.

نمونه‌برداری‌ها در تاریخ چهارم آذر صورت گرفته و مراحل انجام این تحقیق زیر نظر کارشناسان متخصص انجام شده است.

روزنامه جام‌جم در تحقیقات خود صرفا به سنجش عامل «نیترات» در نمونه‌های خود و مقایسه آن با استانداردهای ملی و جهانی پرداخته و از سنجش دیگر عوامل فیزیکوشیمیایی و آزمایش‌های میکروبیولوژیک و بیولوژیک صرف‌نظر کرده است.نتایج این آزمایش‌ نشان می‌دهد براساس استانداردهای تعیین شده از طرف سازمان جهانی بهداشت (WHO) و همین طور استانداردهای اعلام شده از طرف موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران از ده نمونه آب نمونه‌برداری شده در تاریخ چهارم آذر، مقدار نیترات در سه نمونه آب تهران، نزدیک به 50 میلی‌گرم بر لیتر (به عنوان حد استاندارد مجاز برای آلاینده نیترات در آب آشامیدنی) بوده که یکی از آنها در مرز و اندکی بالاتر از حد مجاز به مقدار 51.8 میلی‌گرم بر لیتر بوده است. نتایج آزمایشگاهی نشان می‌دهد هفت نمونه دیگر آب تهران از نظر مقدار نیترات در حد مجاز و پایین‌تر از استانداردهای اعلام شده است. در کل نتایج آزمایش هر چند حاکی از تفاوت مقدار آلاینده نیترات در مناطق مختلف تهران است، با این حال با استانداردهای مجاز نیترات در سطح ملی و جهانی فاصله چندان زیادی ندارد.

روزنامه جام‌جم لازم می‌داند بار دیگر تاکید کند آزمایش‌های انجام شده صرفا مربوط به ارزیابی شاخص نیترات در آب تهران و در ده نمونه آب از ده منطقه شهر تهران در تاریخ 4‌‌‌/‌‌‌9‌‌‌/‌‌‌1393 است.

با توجه به برخی اخبار درباره بهبود کیفیت آب تهران در چند هفته اخیر ازجمله اظهارات وزیر بهداشت مبنی بر بسته شدن چند حلقه چاه آب در هفته‌های گذشته، اظهار نظر درباره سلامت آب تهران پیش از تاریخ چهارم آذر (زمان نمونه‌برداری‌های روزنامه جام‌جم) برای ما مقدور نیست.

وضع نیترات در‌آب‌ ‌مناطق مختلف تهران

بالا بودن نیترات آب در جنوب تهران و بویژه منطقه یافت‌آباد در کانون شایعات دو ماه گذشته بود که در برخی اظهارات غیررسمی کارشناسان نیز به آن اشاره شده بود. به همین علت در بررسی وضعیت نیترات در آب آشامیدنی تهران، شش نمونه‌برداری از ده نمونه‌‎برداری در این منطقه انجام شد که نتایج نشان می‌دهد میزان آلایندگی نیترات آب در این منطقه بالاتر از دیگر مناطق است. به طوری که نمونه آبی که از حوالی میدان الغدیر در محله یافت‌آباد گرفته شده به مقدار 51.8 میلی‌گرم بر لیتر، اندکی بالاتر از حد مجاز است.

نمونه‌ تهیه شده از آب شرب بلوار معلم یافت‌آباد با نیترات به میزان 46.5 میلی‌گرم بر لیتر، میزان نیتراتش فقط 3.5 میلی‌گرم پایین‌تر از حد مجاز است که رقم قابل ملاحظه‌ای نیست. همچنین سطح نیترات در نمونه مربوط به خیابان بهمنیار نشان می‌دهد که آب این منطقه پس از محله یافت‌آباد با مقدار 43.8 میلی‌گرم بر لیتر، میزان آلایندگی‌اش بسیار نزدیک به حد مجاز است.

با این حال آب هر دو منطقه بلوار معلم یافت‌آباد و خیابان بهمنیار از نظر سطح آلودگی به آلاینده نیترات کماکان در محدوده استاندارد برای آشامیدن قرار دارد. در این بین نمونه‌های تهیه شده از آب خیابان مدیریت و میدان توحید در تاریخ چهارم آذر، پاک‌ترین آب از نظر آلودگی به نیترات در میان دیگر مناطق تهران است. میزان این آلاینده در مناطق مذکور بسیار پایین‌تر از حد مجاز است. آلایندگی سایر نمونه‌ها به نیترات نیز عمدتا فاصله قابل قبولی تا حداکثر میزان مجاز دارد.

نتیجه‌گیری از آزمایش

نتایج نشان می‌دهد با توجه به استانداردهای سازمان جهانی بهداشت، آلودگی نیترات در آب بیشتر مناطق تهران پایین‌تر از حد مجاز بوده و فقط سطح آلایندگی در آب نواحی مربوط به جنوب غرب و منطقه یافت‌آباد در مرز استانداردهای تعیین شده برای آب آشامیدنی قرار دارد. البته باید در نظر داشت بنا بر استانداردهای اعلام شده از سوی سازمان جهانی بهداشت، مصرف این آب در صورتی که فاقد آلودگی میکروبی باشد و به طور مداوم شرایط بهداشتی آن زیر نظر باشد ـ اتفاقی که عملا در تصفیه‌خانه‌های تهران رخ می‌دهد ـ مصرف این آب برای کودکان شیرخوار نیز بلامانع است.

آرامش روانی جامعه یا سلامت مردم؟

چند سال است مساله آلودگی آب با فرا رسیدن فصل گرما و بروز کم‌آبی، رسانه‌ای شده و با تکذیب مسئولان تا سال بعد به دست فراموشی سپرده می‌شود. حتی امسال برخی مسئولان از پیش هشدار داده و افزایش نیترات آب را پیش‌بینی کرده بودند. به گزارش اعتماد، اردیبهشت امسال حسین رستگار؛ مدیرکل آزمایشگاه‌های مرجع سازمان غذا و دارو احتمال ورود نیترات به آب شرب را مطرح کرد. وی با توجه به این واقعیت که کم‌آبی می‌تواند به نشت املاح و فلزات نه چندان مفید به آب شرب منجر شود و در حالی که بر اثر مصرف بی‌رویه آب در پایتخت، سدهای تهران با افت 29 درصدی ذخایر آبی مواجه شده بودند، هشدار داد: «احتمال می‌رود امسال نیز با کم‌آبی و در نتیجه نیتراتی شدن آب مواجه شویم به همین دلیل بررسی کیفیت آب تهران را آغاز کرده‌ایم و در برنامه امسال کنترل آب در سطح لوله‌کشی، مصرفی و بسته‌بندی را در دست بررسی داریم.» او همچنین گفته بود: «دو سال پیش با همکاری معاونت بهداشتی وزارت بهداشت نمونه‌برداری آب تهران را آغاز کردیم و مشخص شد به دلیل کم‌آبی حجم نیترات بالا رفته و آب مصرفی با آب چاه مخلوط شده بود؛ در نتیجه فاضلاب منازل به آب وارد شده و طی نامه‌ای محرمانه اعلام کردیم که اصلاحات لازم انجام گرفت.» پس از آن حافظی از مدارکی سخن گفت که نشان می‌داد نیترات نمونه‌های شهریورماه آب در هشت منطقه از تهران بالاتر از حد مجاز بوده است، اما گفته‌های این عضو شورا با واکنش مقامات مسئول مواجه شد. به گونه‌ای که ابتدا علی‌اکبر سیاری، معاون بهداشتی وزیر بهداشت گفت: «آلودگی آب تهران یک خبر سوخته است. مردم هیچ نگرانی نداشته باشند، آب شرب سراسر تهران کاملا سالم است، میزان نیترات آن هم کمتر از حد مجاز است.» او آلودگی آب را شایعه دانست و گفت: شایعات مطرح‌شده در مورد آلودگی آب تهران صحت ندارد و مستند نیست، بنابراین مردم با خیال راحت آب شرب تهران را مصرف کنند. پس از او حسین هاشمی، استاندار تهران در این باره گفت: «براساس آخرین اطلاعات از سازمان استاندارد، آب شهر تهران سالم و استاندارد است و مردم تهران نگران آلودگی آب نباشند، زیرا اگر موردی باشد رسیدگی و اطلاع‌رسانی می‌کنیم.»

همچنین قائم‌مقام شرکت آب و فاضلاب استان تهران نیز در سوم آذر همین اظهارات را تکرار کرده و گفته بود: «کیفیت آب تهران مشکلی ندارد و به طور مرتب و روزانه در 42 آزمایشگاه موجود کیفیت آب سنجیده می‌شود.» وی تاکید کرد که در صورت بروز مشکل در چاه‌ها، چاه همان روز از مدار خارج می‌شود و به عنوان متولی اطمینان داده بود که هیچ مشکلی وجود ندارد. چاه‌های جدید نیز به روش ایزوله ایجاد می‌شود تا مشکلی از لحاظ نفوذ آلودگی‌ها نداشته باشیم. نوذری‌پور، قائم مقام شرکت آب و فاضلاب استان تهران در مورد هشدارهایی که از سوی شورای شهر داده شده نیز گفته بود: «براساس ضوابط، وزارت بهداشت مسئول قضاوت در مورد کیفیت آب است.» حسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر بهداشت نیز چندی پیش آب پاکی را روی دست همه ریخت و گفت: «من قبلا نیز گفته‌ام خبر آلودگی آب خبر سوخته‌ و عبارتی درست است و به گذشته مربوط می‌شود.» وی به این ترتیب وجود هر نوع آلودگی در آب شرب پایتخت را رد کرد. قاضی‌زاده هاشمی همچنین گفته بود: «قبل از نزولات آسمانی این مشکلات وجود داشت و خدا کمک کرد و آب سدها افزایش یافت که مشکلات نیز برطرف شد.»

نیترات و نیتریت چیست؟

نیتروژن در شکل نیترات (NO₃-) و نیتریت (NO₂-) در مواد غذایی مختلف وجود دارد و در نتیجه سوخت و ساز پروتئین در بدن نیز تولید می‌شود. با این حال معمولا میزان آن به قدری کم است که مشکلی برای بدن ایجاد نمی‌کند. استفاده از کودهای شیمیایی نیتراته مورد استفاده در کشاورزی، هرزآب‌های ناشی از آن و همچنین فاضلاب‌های شهری ناشی از فاضلاب‌های انسانی که به‌درستی دفع و فرآوری نمی‌شود اصلی‌ترین عامل افزایش نیترات در آب و خاک است. نیتریت پایداری کمی دارد و نیترات با احیا به نیتریت تبدیل می‌شود.

به این ترتیب در بدن ما بسیاری از باکتری‌ها و فرآیندهای گوارشی نیترات را به نیتریت تبدیل می‌کند. نیترات وارد شده به بدن از راه آب و غذا بیش از 90 درصد جذب شده و از طریق ادرار نیز دفع می‌شود. به بیان دیگر اما تبدیل نیترات به ترکیبات دیگری مثل نیتریت و نیتروزآمین در بدن می‌تواند خطرناک باشد.

استاندارد مجاز نیترات درآب چقدر است؟

استاندارد سازمان جهانی بهداشت برای نیترات و نیتریت در آب آشامیدنی به ترتیب 50 و 3 میلی‌گرم بر لیتر است. همچنین این استاندارد برای ترکیب نیترات ـ نیتروژن و نیتریت ـ نیتروژن به ترتیب 11 و 0.9 میلی‌گرم در لیتر است. کشورهای مختلف براساس مقدورات و ظرفیت زیرساخت‌های پالایش آب خود و با توجه به اهمیت سلامت مردم، حد استانداردهای آلایندگی آب را تعیین می‌کنند. به طوری که بسیاری از کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده حداکثر استاندارد مجاز برای نیترات در آب آشامیدنی را 10 میلی‌گرم بر لیتر اعلام کرده‌اند. با این حال استاندارد اعلام شده از طرف موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران برای میزان نیترات در آب آشامیدنی از استاندارد سازمان جهانی بهداشت تبعیت می‌کند و حداکثر مقدار مجاز نیترات در آب 50 میلی‌گرم بر لیتر اعلام شده است. در بریتانیا نیز سازمان بازرسی آب آشامیدنی، میزان استاندارد مجاز نیترات در آب را 50 میلی‌گرم بر لیتر عنوان کرده است.

خطر بالا بودن نیترات در آب آشامیدنی

‌خطر برای بزرگسالان

نیترات زیاد در بدن به تشکیل ترکیباتی به نام نیتروز منجر می‌شود که برخی از آنها سرطان‌زاست. هرچند هنوز نتایج قطعی مبنی بر بالارفتن احتمال ابتلا به سرطان در نتیجه بالا بودن نیترات آب به دست نیامده است و برخی مطالعات آن را تائید و برخی دیگر این احتمال را رد می‌کنند. همچنین برخی مطالعات نشان داده که بالا بودن نیترات در آب می‌تواند موجب کاهش جذب ید در بدن و اختلال در کار غده تیروئید شود. تحقیقات دیگری نیز نوعی ارتباط بین دیابت در کودکان با بالا بودن نیترات در آب را نشان می‌دهد؛ هر چند هنوز قطعیتی در این مورد وجود ندارد.

از آنجا که آب تبخیر و دوباره سرد و مایع شده (آب مقطر) فاقد نیترات است، برخی کارشناسان استفاده از این آب را برای گروه‌های سنی پایین توصیه می‌کنند؛ با این حال استفاده مداوم از آب مقطر نیز خالی از اشکال نیست. به علاوه لازم است توجه داشته باشید تصفیه‌کننده‌های خانگی آب قادر به کاهش نیترات آب نیست و کاهش نیترات باید در تصفیه‌خانه و با استفاده از روش‌های استاندارد انجام شود.در این بین برخی کارشناسان تنها پایین‌تر بودن میزان نیترات از حد مجاز را کافی نمی‌دانند. بنا بر گفته آنها برای حفظ سلامت مردم نه‌تنها میزان نیترات نباید به صورت مقطعی از حد مجاز فراتر برود، بلکه در دراز مدت باید از این حد دور باشد.

این در حالی است که بنا به گفته رحمت‌الله حافظی، ماجرای آلودگی سال 93 با مشخص شدن نتایج نمونه‌گیری‌های انجام شده در شهریور آغاز شده است که نشان می‌داد آلایندگی عامل نیترات در آب هشت منطقه تهران بالاتر از حد استاندارد و مجاز بوده است.

خطر برای نوزادان شیرخوار

همان طور که پیشتر اشاره شد، نیترات وارد شده در بدن از طریق فعالیت باکتری‌ها و دستگاه گوارش به نیتریت تبدیل می‌شود. نیتریت زیاد نیز موجب از دست‌رفتن توانایی هموگلوبین خون برای حمل اکسیژن می‌شود. با این حال در بدن نوجوانان و بزرگسالان آنزیمی وجود دارد که می‌تواند این توانایی را دوباره به هموگلوبین برگرداند، اما در بدن نوزادان شیرخوار این آنزیم بسیار کم است و به دلیل مصرف بیشتر آب نسبت به وزن بدن در کودکان، در صورتی که بیش از 10 درصد هموگلوبین در بدن نوزاد توانایی حمل اکسیژن را از دست بدهد، ممکن است نوزاد دچار «سندرم کودک کبود» شود؛ عارضه‌ای که در نتیجه کاهش اکسیژن در جریان خون نوزادان بروز می‌کند.

در این بین نوزادان کمتر از سه ماه که با شیرخشک تغذیه می‌شوند بیشتر در معرض خطر هستند. اگر از آب حاوی نیترات زیاد برای درست کردن شیرخشک برای این نوزادان استفاده شود، احتمال بروز این بیماری در آنها افزایش می‌یابد.

به طوری که گفته می‌شود چنانچه میزان نیترات در آب بیشتر از 100 میلی‌گرم بر لیتر باشد، نباید از آن برای تغذیه نوزادانی استفاده کرد که شیرخشک مصرف می‌کنند.

مقدار نیترات در آب تهران؛ اعداد متناقض

ماجرای بالاتر بودن عامل نیترات از حد استاندارد مجاز در آب تهران، خبری است که گهگاه در کانون توجه رسانه‌ها قرار می‌گیرد؛ عاملی که زیاد بودن آن در آب می‌تواند برای نوزادان شیرخوار بسیار خطرناک باشد. گروهی از کارشناسان بخش‌های دولتی و خصوصی به استناد آزمایش‌هایی معتقدند نیترات در آب تهران بیشتر از حد مجاز وجود دارد و گاهی در مصاحبه با رسانه‌ها این موضوع را مطرح می‌کنند.

در طرف مقابل گروهی دیگر از کارشناسان و مدیران دولتی تأکید دارند آب تهران هیچ گونه آلودگی فیزیکوشیمیایی و میکروبی نداشته و کارشناسان اداره استاندارد و اداره آب و فاضلاب همواره در حال پایش این موضوع بسیار مهم هستند.

چندی پیش نیز حسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر بهداشت با تأکید بر از چرخه خارج کردن چند حلقه چاه که میزان نیترات در آب آن بالاتر از حد مجاز بود به شهروندان تهرانی نسبت به سلامت آب اطمینان داد.

با این حال اظهارات رحمت‌الله حافظی، رئیس کمیسیون سلامت و محیط زیست شورای شهر تهران مبنی بر افزایش قابل ملاحظه نیترات موجود در آب شرب برخی مناطق تهران و درخواست وی برای تشکیل کمیته اضطرار برای بررسی کیفیت آب، جرقه‌ای برای آغاز دور جدیدی از مجادلات رسانه‌ای اخیر میان مسئولان بود که با گذشت چند هفته، بدون حصول نتیجه‌ای مثبت برای افکار عمومی، صرفا به ابهامات در این خصوص افزود.

رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران در هشتم مهر امسال نتایج داده‌های در اختیار خود را به‌این صورت بیان کرد: «سازمان جهانی بهداشت می‌گوید آب مصرفی کودکان زیر ده سال باید کمتر از 10 میلی‌گرم در لیتر نیترات داشته باشد و این موضوع درباره نوزادان زیر سه ماه جدی‌تر است؛ زیرا می‌تواند باعث مرگ آنها شود.» به نظر می‌رسد این 10‌میلی‌گرم بر لیتر در اظهارات رحمت‌الله حافظی، همان استانداردی باشد که بیشتر کشورهای توسعه‌یافته آن را به عنوان استاندارد مجاز برای سطح نیترات در آب شرب پذیرفته‌اند. زیرا به استناد ویراست چهارم راهنمای کیفیت آب آشامیدنی (Guidelines for Drinking-Water Quality) منتشر ‌شده از طرف سازمان جهانی بهداشت، حد خطرناک این عدد، حتی بالاتر از حد استاندارد مجاز برای نیترات اعلام شده است.

همچنین در همان گزارش، رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران میزان نیترات را در آب سدها 10 و در آب چاه‌ها 60 میلی‌گرم بر لیتر و میزان نیترات نهایی موجود در آب شرب شهر را در نتیجه اختلاط آب سد و چاه حدود 30 میلی‌گرم بر لیتر بیان کرده بود که البته همین رقم نیز پایین‌تر از حد استاندارد مجاز اعلام شده از طرف سازمان جهانی بهداشت به مقدار 50 میلی‌گرم بر لیتر است.

گروه دانش روزنامه جام‌جم