به گزارش جام جم برخی از این اعمال، باورها و مراسم در کل کشور رواج دارد، اما بسته به فرهنگ منطقه با شورو حال متفاوتی برگزار میشود؛ مثل روضهخوانی و مرثیهسرایی، شبیهخوانی، مراسم شام غریبان و ادای انواع نذورات. برخی نیز میان چند استان یا منطقه مشترک است همچون مراسم طشت گذاری که خاص آذری زبانان کشور بوده و در استانهایی نظیر اردبیل، آذربایجان شرقی و قزوین برگزار میشود، یا آیین گهواره گردانی و طوقکشی. اما بعضی از این آیینها خاص یک منطقه است و گرچه مشابه آن در برخی نقاط دیگر نیز ممکن است برگزار شود، اما اصل مراسم در خواستگاه اصلی خود از شور و حال خاصی برخوردار بوده، به طوری که به نام آن منطقه ثبت ملی نیز شده است؛ همچون مراسم نخلگردانی شهرستان تفت استان یزد، مراسم آیین خاکسپاری شهدای کربلا در قزوین و مراسم "چهل منبر" و "گل مالی در استان لرستان.
به هر روی این آیین از چنان ظرفیت بزرگ و بینظیری برخوردار است که اگر برخی حواشی و خرافههای آن حذف و روی آن تبلیغ و بدرستی به جهانیان معرفی شود، میتواند به عنوان یکی از بزرگترین و باشکوهترین آیینهای مذهبی جهان گردشگران زیادی را از سراسر دنیا به سوی خود جذب کند.
چنارهایی که خون میگریند
قزوین از جمله استانهایی است که به دلیل اینکه در گذشته محل استقرار و پایگاه امنی برای سادات و علویان بوده، مراسم عزاداری در آن امروزه بسیار پررنگ و با شور و حال خاصتری برگزار میشود، به طوری که روضهخوانی در دو حسینیه تاریخی خیابانی و اقاسید جمال شهر قزوین در خیابان تاریخی سپه، در این دهه بویژه شبهای تاسوعا و عاشورا، هرساله جمعیت چندین هزار نفری عزاداران را از سراسر استان قزوین و حتی سایر استانها به سوی این دو حسینیه میکشاند.
آیین ثبت ملیشده طبقکشی نیز که در هیاتهای متعدد عزاداری به صورت عبور منظم دسته طبق، دسته علامتها، دسته پرچمها، دسته موسیقی و دسته سینه زنی در روزهای تاسوعا و عاشورا صورت میگیرد و همچنین مراسم ثبت ملی شده کومهگذاری ( بازسازی واقعه ظهر عاشورا )، از دیگر مراسم پرشور این استان و شهر قزوین است. اما این استان آیین دیگری در 13 محرم دارد که توسط زنان اجرا و با چنان شور و حال و اندوه خاصی برگزار میشود که بازدیدکنندگان بسیاری از سراسر کشور دارد و حتی گردشگران خارجی را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
اجرای این مراسم به صورت نمادین و براساس حکایت خاکسپاری شهداری کربلا توسط زنان طایفه بنی اسد صورت میگیرد، به این ترتیب که تمام زنان قزوینی در صبح 13 محرم بیل و کلنگ به دست، در مسجد علی اکبر خیابان سلامگاه شهر قزوین حاضر شده و در حالی که پیکرهای نمادین شهدا را نیز بر دوش دارند، همگام با پخش نوای موسیقی از آنجا نوحه خوان و سینهزنان در تمام شهر چرخیده و پس از توقفی در حسینیه آقاسیدجمال، به مسجد علی اکبر بازمیگردند و عزاداری مفصلی انجام میدهند.
اما یکی از پرشورترین و پربازدیدترین آیین قزوین و حتی کشور، مراسم عزاداری است که از عصر تاسوعا تا ظهر عاشورا در روستای زرآباد الموت برگزار میشود. به گفته فاطمه آسیابانها، مدیر روابط عمومی میراث استان قزوین، شکل گیری چنین عزاداری باشکوهی در یک روستای کوچک که به صورت حلقهوار از عصر تاسوعا تا ظهر عاشورا در گرداگرد امامزاده اجرا میشود، به دلیل وجود چنار کهنسال امامزاده است که هرساله در سحرگاه صبح عاشورا، از شاخ و برگ آن مایعی سرخ رنگ تراوش میکند. وجود این درخت که مورد توجه ایرانیان و حتی گردشگرانی از خارج از کشور قرار گرفته و گاهی تا 20 هزار نفر گردشگر را به سوی این روستا میکشاند، از روز تاسوعا تا ظهر عاشورا خواب را از چشم این روستا و روستاهای اطراف و همچنین عزاداران و بازدیدکنندگان آن میرباید تا همگان در سحرگاه عاشورا شاهد سوگواری طبیعت برای سالار شهیدان باشند.
اما یکی از پرشورترین و پربازدیدترین آیین قزوین و حتی کشور، مراسم عزاداری است که از عصر تاسوعا تا ظهر عاشورا در روستای زرآباد الموت برگزار میشود. به گفته فاطمه آسیابانها، مدیر روابط عمومی میراث استان قزوین، شکل گیری چنین عزاداری باشکوهی در یک روستای کوچک که به صورت حلقهوار از عصر تاسوعا تا ظهر عاشورا در گرداگرد امامزاده اجرا میشود، به دلیل وجود چنار کهنسال امامزاده است که هرساله در سحرگاه صبح عاشورا، از شاخ و برگ آن مایعی سرخ رنگ تراوش میکند. وجود این درخت که مورد توجه ایرانیان و حتی گردشگرانی از خارج از کشور قرار گرفته و گاهی تا 20 هزار نفر گردشگر را به سوی این روستا میکشاند، از روز تاسوعا تا ظهر عاشورا خواب را از چشم این روستا و روستاهای اطراف و همچنین عزاداران و بازدیدکنندگان آن میرباید تا همگان در سحرگاه عاشورا شاهد سوگواری طبیعت برای سالار شهیدان باشند.
دستهای نیاز خرمآبادیها به سوی چهل منبر
درکنار عزاداریهای مرسوم و معمول لرستان، سه آیین "چهلمنبر"، "گل مالی" و "سقاخانههای خانگی بروجرد" که همگی ثبت ملی شده است، از شور و حال خاصی برخوردار بوده و عکاسان و گردشگران زیادی را در این ایام به سوی خود جذب میکند.
آیین چهلمنبر توسط زنان و روز تاسوعا در خرمآباد برگزار میشود، به گونهای که زنان و دخترانی که حاجت و نذری دارند، با صورتی پوشیده، پای برهنه و مهر سکوت بر لب و در حالی که چهل شمع و چهل حبه قند در دست دارند، از صبح تاسوعا تا غروب این روز، پای چهل منبر روضه حاضر شده و با روشن کردن شمع و گذاردن حبه قند در آنجا، حاجت خود را طلب میکنند.
به گفته حسن پور، مدیر روابط عمومی میراث لرستان، طی سالهای اخیر و به دلیل گسترش اطلاعرسانی از طریق شبکههای اجتماعی، این آیین اکنون با استقبال زیادی روبه رو شده و زنان و دختران زیادی از سراسر کشور برای بازدید و همچنین شرکت در این آیین خود را در روز تاسوعا به خرمآباد میرسانند.
این کارشناس ارشد باستانشناسی لرستان همچنین ضمن اشاره به افزایش استقبال کشوری از آیین گلمالی این استان که تقریبا برای همه هموطنان آشناست، به تشریح آیین خاص بروجردیها پرداخته و میافزاید: طبق این آیین، ساکنان این شهر تاریخی که اکثر خانههای آن دارای حیاط است، یکی از اتاقهای خود را که به حیاط ربط دارد، سیاهپوش کرده و وسایل پذیرایی با چای و شربت را در آن مستقر کرده و در این اتاق را در روز تاسوعا و عاشورا یا دهه اول یا برخی در تمام ایام محرم و صفر باز میگذارند تا رهگذران و عزاداران حسینی از این پذیرایی بهرهمند شوند.
مسئول ثبت آثار معنوی لرستان با بیان اینکه میزان استقبال از آیینهای گلمالی و چهلمنبر خرم آباد طی یکی دو سال اخیر به حدی افزایش یافته که سال گذشته ضریب اشغال هتلهای این شهر نسبت به سال پیش از آن، 45 درصد افزایش یافته است، تصریح میکند: اخیرا کتابی در راستای توصیف و معرفی آیینهای مذهبی لرستان تالیف شده که علاوه بر عرضه در بازار، چندی پیش در همایش بینالمللی میراث ناملموس اصفهان و بویژه میان میهمانان خارجی همایش توزیع شد که امید میرود با این گونه تبلیغات فرهنگی، شاهد استقبال بیشتر از این آیین و توسعه گردشگری مذهبی استان باشیم.
اشک گردشگران خارجی به دنبال نخلهای یزد
آیین نخلبرداری در روز عاشورا در استان یزد گرچه در بسیار از شهرهای این استان همچون مهریز، میبد، تفت و شهر یزد رواج دارد و البته در هر کدام به شکلی متفاوت، اما در شهرستان تفت بسیار باشکوهتر از سایر مناطق و با جمعیت چند ده هزار نفری برگزار میشود.
معاون گردشگری میراث فرهنگی یزد با اشاره به اینکه نخلی که در این آیین به کار میرود، به شکل سرو و مصداقی از تابوت امام حسین (ع) و همچنین تلفیقی از تفکر ایران باستان و اسلام است، یادآور میشود که اجرای این مراسم در شهرستان تفت با چنان شورو حال معنوی و حزن انگیزی همراه است، که حتی به گردشگران خارجی نیز منتقل شده و آنها را نیز شگفتزده کرده و تحت تاثیر قرار میدهد، به طوری که یک گردشگر آلمانی که سال گذشته در این مراسم حضور یافته بود، دراین باره به ما گفت، من در مراسم مذهبی و غیرمذهبی زیادی در سراسر جهان شرکت کردهام، اما تاکنون هیچ کدام نتوانسته بود، به اندازه این مراسم و بدون برقراری ارتباط زبانی مرا تحت تاثیر قرار داده و حس و پیام آیین را به من منتقل کند.
سیدمصطفی فاطمی با بیان اینکه آنچه این مراسم را از دیگر آیین کشور متفاوت کرده است، حضور بازدیدکنندگان نه به عنوان یک تماشاگر، بلکه به عنوان عضوی از جمعیت برگزار کننده است، میافزاید: این آیین امسال با استقبال بیشتری همراه خواهد بود، زیرا از هم اکنون تمام هتلهای استان از چند روز قبل و پس از ایام تاسوعا و عاشورا توسط گردشگران داخلی و خارجی رزرو شده است، که این امر هم به شرایط آب و هوایی مناسب در این فصل در استان یزد و هم بهتر شدن ارتباطات با کشورهای جهان برمیگردد.
به گفته این کارشناس مسئول، آیین عاشورای حسینیه شاهولی تفت با بیش از 30 هزار شرکت کننده، مراسم عاشورای ندوشن، آیین سنگزنی و همچنین علم و کتل از دیگر مراسم باشکوه و پربیننده این استان در ایام عاشوراست.
فاطمی معتقد است اگرچه مراسم مذهبی این استان هماکنون نیز بازدیدکنندگان زیادی از سراسر کشور و خارج از کشور دارد، اما تبلیغات بیشتر برای این مراسم در بین سایر کشورهای جهان، منوط به توسعه و اصلاح زیرساختهای گردشگری است که هنوز کار چندانی روی آن انجام نشده است.
باغهای برزک کاشان نذر امام حسین
کاشان نیز از جمله مناطقی است که برخی آیین آن در ایام محرم از جمله مراسم روستای ابیانه زبانزد خاص و عام است و احتیاجی به معرفی ندارد. اما کاشانیها مراسم مذهبی جالب دیگری نیز دارند که اجرای آیین چاووشیان در شب اول محرم، آیین سقاها روز دوم محرم، آیین ششم امام حسین( ع)، حمل نخل سرفره، اجرای آیینهای خیل عرب و مراسم نمادین خاکسپاری به ترتیب در روز یازدهم و دوازدهم محرم در نوشآباد از جمله این مراسم است.
به گفته عباس ترابزاده، کارشناس مسئول میراث فرهنگی کاشان، در میان این مراسم، آیین روز ششم شهادت اباعبدالله یا شب هفت آن حضرت در شهر برزک که به ثبت ملی نیز رسیده، از شور و حال خاصتری برخوردار است. بر طبق این آیین اهالی برزک که عموما باغدار هستند، هرکدام محصول خود را که اعم از بادام، گردو، برگه سیب و آلو و زردآلو و انواع خشکبار است را در یک مجمع بزرگ ریخته و به مصلای شهر برده و سر یک سفره بزرگ به طول ده متر که توسط خانمها با شمع و گل تزیین شده است، قرار میدهند. سپس مردان وارد مسجد و بر سر سفره حاضر شده و دورتادور آن نشسته و قران و دعا و نوحه خوانی میکنند. در پایان عزاداری مواد خوراکی را بسته بندی و میان مردم توزیع میکنند، زیرا مردم برزک عقیده خاصی به تبرک این بستههای کوچک خوراکی دارند.
آیین "خیمه کوبی" نیز یکی از آیینهای شهر نوشآباد کاشان است که عصر هشتم ماه محرم برگزار شده و ورود کاروان حسینی " کاروان اولیا" و لشکریان یزید "کاروان اشقیا" را در قالب یک هزار و 500 نفر شبیهخوان و پیاده و سواره به نمایش میگذارد. این آیین مقدمه مراسم "خیمه برداری" یا "خیل عرب" است که عصر یازدهم محرم در فضای 20 هکتاری با اجرای تعزیه شهادت امام حسین (ع) و بازآفرینی هجوم اشقیا به خیمههای حسینی و تشییع پیکرهای شهدای کربلا برگزار میشود.
سوز و گدازی که تو را به کربلا میرساند
بوشهر گرچه مانند بسیاری از استانهای کشور آیینهای متعددی دارد که خاص این استان است و به نام این استان نیز به ثبت آثار معنوی کشور رسیده است، اما آنچه این استان را بیش از هر چیز از دیگر استانها متمایز میکند، آوای غمانگیز نوازندگی سنج و دمام بوشهریهاست که با سوز و گداز خاصی همراه است. سینهزنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب نیز با شیوهای متفاوت و شکوه خاص و شورانگیز و به صورت ریتمیک برگزار میشود، به طوری که هر بینندهای را تحت تا ثیر قرار میدهد.
اوج اجرای سینه زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه خوان است که در آخرین لحظات سینهزنی و دمام "که دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته"، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا میگوید: «واحد» و گروه سینه زن یک صدا جواب میدهند: «الله واحد» و نوحه خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا میخواند.
البته به گفته مینا درعلی، مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی استان بوشهر، از بعد از جنگ و به دلیل مهاجرت مردم جنوب به سایر مناطق کشور، حالا میتوان شبیه این مراسم را کم و بیش در دیگر نقاط کشور، بویژه دیگر استانهای جنوبی مشاهده کرد، اما بیشک هیچ کدام شور و حال مراسم بوشهر را ندارد.
وی یادآور میشود نکته قابل توجه در عزاداری بوشهریها غالب بودن وجه موسیقی بر نوحهخوانی و مداحی است، به طوری که موسیقی نقش پررنگتری دارد، در حالی که در سایر نقاط کشور نوحه خوانی و مداحی بر موسیقی عزا رجحان دارد.
این کارشناس مسئول با اشاره به دیگر آیینهای بوشهر از جمله علم گردون، علم کشون، شروه خوانی و مراسم مختک ( گهواره گردانی) یادآور میشود: یکی دیگر از ویژگیهای تعزیه بوشهر این است که برخلاف سایر مناطق کشور، برای نقش زن شبیهخوان مرد ندارند و زنها خود به ایفای نقشی که به آنان محول شده است، میپردازند.
فاطمه مرادزاده/ گروه ایران
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد