زلزله با تهران چه خواهد کرد؟

دکتر مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌و‌گو با جام‌جم می‌گوید: اگر بخواهیم آمادگی ستاد بحران برای وقوع پدیده‌ای مانند زلزله را بدقت مورد بررسی قرار دهیم یا باید این ارزیابی‌ها براساس عدد و رقم باشد یا باید اطلاعاتی در اختیار داشت تا بتوان اظهارنظر کرد. برای برآورد وضع ستاد بحران در شرایط بحرانی نظیر وقوع زمین‌لرزه می‌توانیم بازه‌ای از صفر تا صد یعنی از هیچ تا شرایط آیده‌آل را در نظر بگیریم. قرار داشتن در بهترین وضع یا برخورداری از شرایط آنی و یکباره حاصل نمی‌شود. البته ما در شرایط هیچ هم قرار نداریم. بتدریج در این مراکز نسلی روی کار آمده است که با ادبیات این موضوع آشنایی دارد و به آن آگاه است. با توجه به این تغییرات از سال 1387 سازمان مدیریت بحران کشور جایگزین ستاد حوادث غیرمترقبه شد که در عمل این سازمان نیز هنوز به همان شیوه ستادی عمل می‌کند که البته ایرادی هم ندارد، اما مهم‌ترین موضوع این است که در این سازمان ضرورت وجود نیروهای توانمند احساس می‌شود که باید در دفاتر بحران در بدنه همه استانداری‌ها به این ضرورت توجه شود. طی سال‌های اخیر، سازمانی به نام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در شهرداری شکل گرفته است. از آنجا که تهران شهر ویژه‌ای است و ابعاد بزرگی دارد، باید در این زمینه دیدگاه خاصی برای مدیریت بحران در چنین شهری با چنین موقعیتی وجود داشته باشد.

زارع با اشاره به فعالیت‌های این سازمان در سال‌های اخیر می‌گوید: این سازمان نیز با همین هدف راه‌اندازی شده است و اکنون بدنه کارشناسی خوبی دارد و از اتفاقات خوب در مدیریت بحران است. مشابه این سازمان در تبریز و مشهد و همچنین مرکز مشابهی با عنوان مرکز مدیریت و پیشگیری بحران قم راه‌اندازی شده است. بنابراین می‌توان گفت بخش‌هایی از این قطار روی ریل قرار گرفته است. اما این که در تهران چه باید کرد می‌توان گفت تهران و مدیریت بحران در این شهر به عزم ملی نیاز دارد. درخصوص شهر تهران نگاهی حاکمیتی مطرح است. بسیاری از پیامدهای مربوط به توسعه این شهر در کنترل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیست، بلکه در بروز چنین تغییراتی حاکمیت تصمیم می‌گیرد که این تصمیم‌گیری‌ها از جنس تصمیمات کلان توسعه‌ای است. سالانه 116 هزار نفر به شهر تهران مهاجرت می‌کنند و مسلما شهرداری از این افراد دعوت نمی‌کند به تهران بیایند. شاید گفته شود جذابیت‌ها موجب افزایش جمعیت ساکنان شهر تهران می‌شود. اگرچه جذابیت می‌تواند عامل مهمی باشد، اما حقیقت این است که نباید برای جلوگیری از چنین پیامدهایی دست روی دست گذاشت و هیچ جذابیتی در این شهر ایجاد نکرد. برای جلوگیری از چنین پیامدهایی باید یک نگاه حاکمیتی کلان وجود داشته باشد و مساله ایمنی شهر تهران به عنوان مساله مهمی مورد توجه قرار گیرد.

به گفته این متخصص زلزله‌شناسی، شهر تهران فقط به خود این شهر محدود نمی‌شود، بلکه محدوده وسیعی از شهر هشتگرد در غرب تهران تا شهر پردیس در 25 کیلومتری شمال شرقی تهران را شامل می‌شود. جمعیت متمرکز در این محدوده حدود 16.2 میلیون نفر است که حدود 22 درصد جمعیت ایران را شامل می‌شود. جمعیت شب‌های شهر تهران حدود هشت میلیون و 600 هزار نفر است. طبق آمار هر روز صبح جمعیت 4.5 میلیون نفری از شهرهای اطراف برای کار به تهران سفر می‌کنند و به این ترتیب جمعیت شهر تهران در طول روز به حدود 13 میلیون نفر می‌رسد که این جمعیت بعد از ظهرها شهر تهران را ترک می‌کنند. نکته قابل توجه این که حدود دو میلیون نفر از جمعیتی که در طول روز در شهر تهران وجود دارد را جمعیت سرگردان تشکیل می‌دهد. این جمعیت در جای ثابتی مستقر نیستند و در بازار یا در مرکز شهر و در سطح خیابان‌ها تردد دارند. این جمعیت به اندازه جمعیت یک شهر است.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این که در شمال شهر تهران جمعیتی معادل 2 تا 2.2 میلیون نفر در پهنه گسل‌ زندگی می‌کنند. در جنوب شهر نیز 950 هزار نفر در معرض گسل‌ زندگی می‌کنند. برآورد خوشبینانه این است که 2 میلیون و 150 هزار نفر نیز در بافت‌های فرسوده مستقر هستند. بنابراین می‌توان گفت حدود 60 درصد جمعیت تهران در شب در معرض آسیب‌پذیری بالای زمین‌لرزه است. در مناطق 15 و 16 تهران یعنی در حوالی افسریه و مشیریه که به عنوان مناطق حاشیه‌ای شهر تهران در نظر گرفته می‌شود جمعیتی معادل 1.2 میلیون نفر سکونت دارد که جمعیت بالایی است بنابراین تردیدی نیست که وقوع زلزله‌ای در شهر تهران می‌تواند با پیامدهای بسیاری زیادی برای ساکنان این شهر همراه باشد.

دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله در ادامه می‌افزاید: بر اساس برآوردها و بررسی‌های انجام شده، بازگشت هر زمین‌لرزه‌ای با بزرگی حدود 7 ریشتر برای گسل شمال تهران با عدد و رقم و بر اساس تعیین سن دقیق زمین‌شناسی سنگ‌ها حدود 3500 سال برآورد شده است. یعنی پیش‌بینی می‌شود هر 3500 سال یک زمین‌لرزه در گسل شمال تهران اتفاق بیفتد که از آخرین باری که زلزله‌ای در این گسل اتفاق افتاده 3500 سال گذشته است. بنابراین بازگشت زمین‌لرزه گسل شمال تهران دور از انتظار نیست. البته این تعیین سن‌ها با یک عدم قطعیت نیز همراه است که می‌تواند این رویداد را به تاخیر اندازد. اما خیلی دور از انتظار نیست که روی گسل شمال شهر تهران زلزله‌ای رخ دهد. این حرف‌ها به این معنی نیست که صبح فردا زمین‌لرزه‌ای در تهران رخ می‌دهد، اما اگر هم اتفاق افتاد، عجیب نیست.

زارع می‌گوید: با این امکانات و این نوع آمادگی بدون تعارف باید بگویم حتی برای حداقل‌ها نیز آماده نیستیم. این موضوع مساله حاکمیت ملی است. اگر تهران آسیب ببیند، یعنی ایران آسیب می‌بیند. شهرداری موظف است از ساخت برج‌های 6 تا 20 طبقه روی گسل شمال تهران جلوگیری کند که این موضوع بارها هشدار داده شده است. اما توجه به چنین مسائلی فقط مسئولیت شهرداری نیست، بلکه حاکمیت کلان کشور باید به این موضوع توجه داشته باشد. ما از نظر آمادگی برای زلزله احتمالی تهران نه در شرایط صفر هستیم نه در شرایط صد قرار داریم و اگر بخواهیم برای آمادگی مدیریت بحران در شهر تهران نمره‌ای بدهیم قطعا نمره بالایی نخواهد بود اگر بخواهیم این نمره را به طور دقیق با عدد و رقم مشخص کنیم باید برآوردی از همه شرایط داشته باشیم. ما هنوز با حداقل‌های مورد نیاز کشور خیلی فاصله داریم. کشور ما در معرض ریسک مداوم است و به فرهنگ ریسک نیاز داریم. در کشورهای آسیب‌پذیر در این زمینه کارهای زیادی انجام شده است. ما فرهنگ ریسک را شروع کرده‌‌ایم. کارها و اقداماتی مانند برگزاری مانور یا اطلاع‌رسانی به مردم از طریق رسانه‌ها و همچنین توجه به تحقیقاتی که در این زمینه انجام می‌شود نشان‌دهنده این است که نسبت به هیچ، یک گام جلوتر هستیم. گرچه در مقایسه با بسیاری از کشور‌ها و حتی کشورهای در حال توسعه باید در سال‌های اخیر چند اقدام مهم انجام می‌دادیم که انجام نداده‌ایم. بنابراین بدیهی‌است برای مدیریت بحران نمره قبولی نمی‌گیریم.

پیش‌بینی راهکار قطعی نیست

در کشور ما آمادگی فرهنگی و اجتماعی لازم برای اعلام همگانی زلزله‌ای که رخداد آن پیش‌بینی شده، وجود ندارد. در سطح دنیا ژاپن تنها کشوری است که پیش‌بینی وقوع زلزله را به طور همگانی اعلام می‌کند. سامانه‌ای به نام J Alert در این کشور راه‌اندازی شده که برای راه‌اندازی این سامانه سال 2000 میلادی نخستین قدم‌ها برداشته شد و در نهایت پس از هفت سال این سامانه به یک جمع‌بندی رسید و اعلام همگانی زمین‌لرزه احتمالی آغاز شد. این سامانه برای همه خروجی‌ها اعم از رسانه‌ای یعنی رادیو و تلویزیون و همچنین اینترنت و پیامک زلزله و سونامی را اعلام می‌کند. از یک‌سو در شرق آسیا مردم اطاعت‌پذیری بالایی دارند و از سوی دیگر کار اجتماعی بزرگی برای تامین مقدمات این کار در ژاپن انجام شده است. اگر اکنون اعلام شود تا ساعاتی دیگر در شهر تهران یا هر شهر دیگری در ایران زلزله‌ای اتفاق می‌افتد در شهر هرج و مرج ایجاد می‌شود و به عبارت دیگر شهر به هم ریخته و زندگی عادی مردم مختل می‌شود. ممکن است وقوع زلزله‌ای فقط صد نفر کشته داشته باشد، اما اعلام هشدار از وقوع چنین زلزله‌ای موجب مرگ ده هزار نفر از ساکنان این شهر شود. در چنین شرایطی اگر این رخداد لرزه‌ای اعلام نشود، بهتر است.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش