دولت باید «از خود» و «درخود» شروع کند

آرمان:دولت باید «از خود» و «درخود» شروع کند

رابطه دولت یازدهم با توسعه موضوع مصاحبه ما با دکتر محمدرضا تاجیک است. ابن‌خلدون برای نخستین‌بار در کتابش تحت‌عنوان مقدمه به مفهوم توسعه اشاره کرده است. این متفکر اسلامی و بنیانگذار جامعه‌شناسی عبارت علم‌العمران را برای تشخیص علم نوین توسعه یا جامعه در مباحث دیگر جامعه‌شناسی به کار برده است. ابن‌خلدون برای توصیف علل اساسی دگرگونی‌های تاریخی درجهت توسعه، نکاتی را برشمرده است که به عقیده او در ساختار اقتصادی و اجتماعی جوامع وجود دارد. کتاب وی تقریباً به مدت دو قرن به‌عنوان کامل‌ترین منبع در مسائل توسعه شناخته شده بود و هنوز همه برای تجزیه و تحلیل توسعه و سازمان جامعه، محل رجوع بسیاری از پژوهشگران است. دو تعریف از توسعه در فرهنگ علوم سیاسی که در ارتباط با موضوع مشارکت مردمی در آن است، عبارت است از: گسترش ظرفیت نظام اجتماعی، برآوردن احتیاجات محسوس یک جامعه، امنیت ملی، آزادی فردی، مشارکت سیاسی، برابری اجتماعی، رشد اقتصادی، صلح و موازنه محیط زیست مجموعه‌ای از این احتیاجات است. در تعریف دیگر آمده: فرایندی که کوشش‌های مردم و دولت را برای بهبود اوضاع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی هر محل هماهنگ کند و مردم این محل را در زندگی یک ملت ترکیب نماید و آنها را تماماً برای مشارکت در پیشرفت ملی توانا سازد. مفهوم توسعه با وجود رواج فراوان، کلمه‌ای است مبهم و چند بعدی که با کلمات زیادی مترادف شده است. گاهی توسعه را با رشد و گاهی با صنعتی شدن مترادف می‌دانند. درحالی که هرکدام اشاره به فرآیندی خاص است. به‌عنوان مثال رشد، یک مفهوم یک‌بعدی است و منظور از آن ازدیاد کمی ثروت در جامعه است و معمولاً با شاخص‌هایی نظیر درآمد سرانه اندازه‌گیری می‌شود. همچنین صنعتی شدن عبارت است، از تولید مستمر و فزاینده توسط نیروی کار با استفاده از ابداعات تکنیکی و سازمان منظم کار. این درهم‌تنیدگی معنایی به‌دلیل گستردگی فضای توسعه است. مایکل تودارو از اندیشمندان توسعه، معتقد است که توسعه را باید جریانی چندبعدی دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی، طرز تلقی مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری‌ها و ریشه‌کن کردن فقر مطلق است.بروکفیلد در تعریف توسعه می‌گوید: فرآیند عمومی موجود در این زمینه این است که توسعه را بر حسب پیشرفت به سوی اهداف رفاهی، نظیر کاهش فقر، بیکاری و نابرابری تعریف کنیم. این توسعه، توسعه ای همه جانبه است. مبحث توسعه در جهان سوم، پس از پایان جنگ دوم جهانی آغاز شد و نخبگان سیاسی این کشورها متوجه وجود شکاف بین خود و کشورهای توسعه‌یافته شدند. اقتصاددانان این کشورها، اولین گروهی بودند که در این عرصه تلاش کردند تا آغازگر توسعه در کشورهای خود باشند. یکی از دیدگاه‌های تازه در زمینه توسعه، رویکرد آمارتیاسن است: «توسعه به مثابه آزادی». این رویکرد با در نظر گرفتن همه رویکردهای پیشین در زمینه توسعه، مفهومی تازه از توسعه به دست می‌دهد؛ تعریفی که گسترش مفهوم آزادی و کرامت و توانمندی‌های انسانی در آن نقش محوری دارد. سن معتقد است برای چیره شدن بر مشکلاتی که جوامع کنونی با آن دست به گریبانند، باید به نقش آزادی‌ها از جنبه‌های گوناگون پرداخت و توانمندی‌های انسانی باید محور برخورد با محرومیت‌ها باشد. برای درک مفهوم توسعه و رابطه آن با اقدامات دولت یازدهم، آرمان با دکتر محمدرضا تاجیک گفت‌وگو کرد:
اکنون بحث‌های متعددی پیرامون توسعه در کشور مطرح است. در ابتدای امر بفرمایید تعریف شما از توسعه چیست؟ آیا توسعه به مفهوم واقعی آن در ایران رخ می‌دهد؟
در یک تعریف کلی و ساده، توسعه فرایند پیچیده‌ای است که طی آن جامعه از یک وضعیت به وضعیت دیگر، یا از یک دوران تاریخی به دوران دیگر، منتقل می‌شود. اما می‌دانیم «توسعه» همچون بسیاری از مفاهیم انسانی-اجتماعی، مفهومی اساسا غیر توسعه‌یافته، مبهم، نارسا، ماهیتا جدال‌برانگیز، و شخصیتا متباین و متناقض است. تا کنون مدلولی استعلایی یا مصداقی واحد و ثابت و قابل تعمیم برای این مفهوم یافت نشده است. به بیان دیگر، کماکان دال‌ «توسعه» دال‌ تهی و شناوری است که در بستر گفتمان‌های مختلف به مدلول‌های گونه‌گون رجوع می‌دهد. لذا، هیچ رابطه‌ ماهوی و مستحکمی بین دال و مدلول توسعه وجود ندارد، بلکه هر نوع رابطه‌ متصور و ممکن میان این‌دو، رابطه‌ای قراردادی است و مفهوم توسعه مصداق‌های خود را در بستر گفتمان‌های گوناگون می‌یابد. گفتمان‌ها نیز، خود برآمده از هویت‌های زبانی متمایز و سیال یا آنچه وینگشتاین آن‌را بازی‌های زبانی می‌خواند، هستند. لذا کلیتی به‌نام گفتمان (اگر مجاز باشیم واژه‌ کلیت را درمورد گفتمان به‌کار بریم)، خود نیز، مستمرا مشمول و موضوع عدم ثبات و صیرورت شکلی و ماهوی است. بنابراین، هر گفتمانی درباره‌ توسعه از تاریخیت و محلیت خاص برخوردار است، و تقریر و تدوین یک فراگفتمان در این عرصه‌ (که امکان تشریح و تبیین کامل فرایندهای توسعه در جوامع مختلف را داشته باشد)، منتفی است. این رابطه‌ سیال و متغیر فرایافت یا مفهوم توسعه با مصداق‌هایش، سلوک‌های نظری متلون و گفتمان‌های سیاسی-اجتماعی متحولی را در این عرصه موجب گردیده است. با اندک تاملی در گفتمان‌های سیاسی-اجتماعی و نیز فلسفی غرب، درمی‌یابیم که مفهوم توسعه (توسعه‌ سیاسی) با برقرارکردن انواع متفاوتی از رابطه‌ با مفاهیمی هم‌چون: تفکیک و افتراق، شهری شدن، گسترش گروه‌های میانی، تمایز هویتی، گسترش گروه‌های اجتماعی، گسترش نهادهای سیاسی غیردولتی، نهادینه و پیچیده شدن ساختار سیاسی، عقلانی شدن نظام بوروکراسی، گسترش و کارآمدی دستگاه‌های ایدئولوژیک دولت از قبیل آموزش و پرورش، رسانه‌ها، نهادهای حقوقی، تمرکززدایی، پیدایش فرهنگ سیاسی همگن و گسترش سمبل‌های مشترک سیاسی به‌عنوان «زبان ارتباط»، گسترش فرهنگ تساهل و مدارای سیاسی، افسون‌زدایی و غیرتابویی شدن سیاست و دولت، تعمیم سیاست و اجتماعی شدن آن، شکسته شدن پوسته‌ خرده‌فرهنگ‌های سیاسی به‌نفع نظم و فرهنگی فراگیرتر، غیرشخصی شدن سیاست، هم‌عرضی قدرت سیاسی با سایر قدرت‌ها در انظار عمومی و از دست رفتن مطلوبیت فی‌نفسه آن، گسترش احساس «دولت‌مدار بودن» و «اعتماد به بالا» در جامعه‌ سیاسی به‌عنوان منشاء مشروعیت دولت، جامعه‌پذیری و توانایی برای پذیرش مشارکت (رشد فرهنگ مشارکت)، معانی و تعاریف متفاوتی می‌یابد. به‌رغم تصدیق این تلون و سیالیتِ معانی، برای تسهیل مسیر پاسخ به پرسش‌های بعدی شما، اجازه بدهید در همان تعریف کلی و ساده توقف کنیم.
پس منظور محققان از توسعه همه‌جانبه چیست؟ آیا توسعه دارای شاخص‌ها و پارامترهای متعددی است؟ مفهوم توسعه پایدار به چه معناست؟ توسعه به مفهوم آزادی آمارتیاسن در ایران قابل اجراست (رشد طبقه متوسط به‌معنای رشد توسعه است).
توسعه‌ همه‌جانبه، توسعه‌ای «تمام‌سیستمی» است. به بیان دیگر، در توسعه‌ همه‌جانبه یک سیستم به‌مثابه یک کلیت و تمامیت ارگانیک که اجزای آن با هم دارای ارتباط دیالکتیکی و تعاملی هستند و توسعه‌ هر جزء (یا سیستم فرعی) در گرو جزء دیگر است، فرض می‌شود. گونار میردال در کتاب «توسعه چیست» خود به ما می‌گوید: منظور من از توسعه، حرکت رو به بالای کل نظام اجتماعی است و معتقدم به لحاظ منطقی این تنها تعریف قابل پذیرش است. این نظام اجتماعی، علاوه بر عوامل به اصطلاح اقتصادی، تمامی عوامل غیراقتصادی را در بر می‌گیرد، از جمله همه‌ انواع مصرف توسط گروه‌های مختلف مردم؛ یعنی مصرفی که به‌صورت جمعی انجام بگیرد، سطوح و تسهیلات بهداشتی و آموزشی؛ توزیع قدرت در جامعه و تدابیر عمومی‌تر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی. بنابراین، در یک رویکرد نهادی، نه‌تنها شرایط (درونی و بیرونی)، متغیرها و تغییرات به هم وابسته‌اند بلکه توسعه‌ تمامی نظام‌های فرعی در یک نظام اجتماعی نیز در ربط وثیق و تنگاتنگ باهم هستند. به بیان دیگر، توسعه امری محصور و محدود به یک سیستم یا نظام فرعی و مبتنی بر علل و عوامل درونی یا بیرونی مشخص و یگانه نیست، بلکه تنها زمانی می‌توان از توسعه در یک جامعه صحبت به میان آورد که تمامی نظام‌های فرعی و سطوح و لایه‌های سازنده و پردازنده‌ آن به‌طور موزون و هم‌افزا توسعه یابند، در غیر این‌صورت، با پدیده‌ای به نام «کاریکاتوریزه» شدنِ جامعه مواجه خواهیم بود که حاصل آن چیزی جز یک «جامعه‌ بی‌ریخت» نخواهد بود. یک جامعه‌ بی‌ریخت نه تنها یک جامعه‌ عقب‌مانده، که جامعه‌ای بحران‌زا و بحران‌زی است. برای نمونه، تاملی در ایرانِ قبل از انقلاب داشته باشید: توسعه‌ ناموزون (که به تعبیر فوکو عین ارتجاع و عقب‌ماندگی بود) جز به فربه‌شدنِ غیرعادی یک مولفه‌ قدرت یا یک نظام فرعی- یعنی مولفه‌ قدرت نظامی- و ضعیف و نحیف و توسعه‌نایافته باقی ماندن سایر مولفه‌ها و نظام‌های فرعی منجر نشد. از آنجا که مفهوم توسعه مفهومی اعتباری است و نه جوهری، شناسه‌ها و شاخصه‌های آن نیز اعتباری است. به بیان دیگر، با هر مصداق و مدلولی که برای آن اعتبار می‌کنیم، خوشه‌ توصیفات آن نیز متفاوت می‌شود. برای گریز از این تلون، تلاش شده است که روح سرکش این مفهوم توسط مهمیز خوشه‌ توصیفات تعریف و تثبیت‌شده رام گردد، اما کماکان بسیارند که به دیده‌ تردید در این شناسه‌ها و شاخص‌ها می‌نگرند. البته با این تردید، آدمی بدین معنا رهنمون نمی‌شود که می‌توان میان متن‌های توسعه دیواری به بلندای دیوار چین بنا نهاد و هویتی شفاف و ناب برای آنان تعریف نمود. یک متن توسعه حاصل تجمیع و تبلور دقایق سازنده و پردازنده‌ سایر متون است. بر اساس منطق «تکرارپذیری» (آن‌گونه که دریدا آن را می‌فهمد) نشانه‌های زبان‌شناختی و ماورای زبان‌شناختی قابلیتِ تکرار شدن در بستر گفتمان‌ها و متن‌های گونه‌گون را دارند. یک نشانه و یا هویتِ معرفت‌شناختی آن‌گاه که جامه‌ زبان‌شناختی بر تن می‌کند مرز و بستر واحد و ثابت نمی‌شناسد. بگذارید از همین‌جا ورودی به پاسخ قسمت آخر پرسش شما داشته باشم. تجربت تاریخی نشان داده است که جوامعی همچون ایران را، نمی‌توان در قاب و قالب پارادایم‌های علمی و نظری توسعه (آن‌گونه که در غرب مطرح هستند) طبقه‌بندی کرد. در این جوامع عمدتا شاهد نوعی توسعه از بالا و توسعه‌ ناموزون و تک‌مولفه‌ای هستیم.
بحثی که سال‌ها فعالان سیاسی با آن دست به گریبان هستند اولویت توسعه سیاسی یا توسعه اقتصادی است. به عنوان یک استاد دانشگاه و یک فعال سیاسی اولویت کشور را کدام می‌دانید؟ آیا مفهوم کلی و تعبیر درست توسعه به همین معناست که توسعه مولفه‌هایی چون سیاسی، انسانی، فرهنگی دارد که بدون آن پیشرفت محقق نمی‌شود؟
همان‌گونه که در پاسخ به پرسش‌های فوق مشخص است، من توسعه را یک امر تمام‌ساحتی و اندام‌وار (ارگانیکی) می‌دانم، بنابراین، برجسته کردن یک ساحت و اولویت دادن بدان را نشان و نشانه‌ ناموزونی و ناخوشی سیستم می‌دانم. اگر بخواهم برای جامعه‌ای همچون جامعه‌ امروز ایرانی از اولویتی سخن بگویم، تردیدی ندارم که آن «اولویت» فرهنگ است. تا بسترهای فرهنگی فراهم نشوند ما نه سیاست خواهیم داشت و نه توسعه.
ما چگونه می‌توانیم از راهکار توسعه به آزادی و دموکراسی دست پیدا کنیم؟
در یک رویکرد مدرن، ما از توسعه انتظار داریم که بستر و زبانی را فراهم آورد که بتوان آزادی و برابری و دموکراسی را محقق کرد. به بیان دیگر، در این رویکرد، توسعه متضمن آزادی و دموکراسی است. اما این توسعه باید توسعه‌ای موزون و همه‌گستر و پایدار باشد و حاملان و عاملان آن نه‌تنها دولت که تمامی نهادهای مدنی و مردم‌ بنیاد باشند.
آیا نهادهای مدنی، تشکل‌ها و احزاب نقشی در توسعه دارند؟ اگر دارند این نقش به چه ترتیب مثمر ثمر واقع می‌شود؟
نهادهای مدنی و احزاب سیاسی هم عامل توسعه و هم حاصل آن هستند. جامعه‌ توسعه‌نایافته جامعه‌ای فاقد مدنیت، یعنی فاقد نهادهای مدنی و احزاب سیاسی است. اما توسعه‌ موزون و تمام‌ساحتی و پایدار نیز جز با مشارکت فعال نهادهای مدنی ممکن نمی‌گردد. در ایران امروز، چنانچه بخواهیم از چنبره‌ «توسعه‌ ناموزون»رهایی یابیم، گریز و گزیری جز فراهم کردن بستر لازم برای رویش و پیدایش و بالندگی نهادهای مدنی و احزاب سیاسی نداریم.
اینکه در تاریخ گفته می‌شود، نفت مانع اصلی توسعه در ایران است آیا این بحث واقعیت علمی دارد یا صرفا برداشتی عوامانه است؟
این یک عادت‌واره‌ دیرینه‌ صاحبان تصمیم و تدبیر در این مرز و بوم است که همواره تقصیر سوء‌تدبیر خود را به گردن فلک و روزگار و پای رقیب و رفتگان و... بیندازند. در تاریخ معاصر ما، نفت همواره با چهره‌ای پرومته‌ای یعنی آب و آتش نقش ایفا کرده است: یعنی هم تهدید بوده است و هم فرصت، و هم عامل توسعه بوده است و هم مانع توسعه. پس، در یک کلام، این همواره دولت‌ها بوده‌اند که مانع توسعه بوده، نه نفت.
اگر درآمد نفتی مانعی برای توسعه نیست، پس چرا مهم‌ترین عامل فساد اداری در یک سال گذشته درآمد نفتی بوده است؟
این مشکل تمامی دولت‌های رانتیر است. دولت‌های رانتیر دولت‌هایی هستند که برای تامین و تحفظ قدرت و ثروت خود به تک‌محصولی همچون نفت امید بسته‌اند و یا به دیگر سخن، هویت و منزلت‌شان مصقولِ دستِ نفت است. این دولت‌ها که توسعه‌ای تک‌اوربیتالی دارند، همواره از توسعه‌نایافتگی فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، ساختاری و... رنج می‌برند، و همین توسعه‌نایافتگی است که بسترساز فسادهای گوناگون در سیستم اداری است.
پس دولت چگونه از درآمد نفتی در جهت توسعه کشور بهره ببرد؟ آیا تغییر ساختار اداری و فرهنگی جامعه موجب کنترل فساد اقتصادی و حرکت به سمت توسعه پایدار می‌شود؟
نخستین گام در این مسیر، نجات دادن دولت از دست خودِ رانتیری خود است. مشکل اصلی در مسیر توسعه خودِ دولت است، لذا دولت باید از میان برخیزد. توسعه‌ موزون و پایدار از لحظه‌ای آغاز می‌شود که دولت بپذیرد که یک نهاد است در کنار نهادهای دیگر، و نیز بپذیرد که نفت تنها یک مولفه‌ قدرت است در کنار مولفه‌های قدرت دیگر. در یک کلام، دولت باید «از خود» و «در خود» شروع کند.
اکنون یک سال از روی کارآمدن دولت یازدهم می‌گذرد. آیا دولت بر مدار توسعه حرکت کرده است؟
اگر توسعه در یک معنای معرفت‌شناختی عبارت باشد از اینکه «حال و آینده متفاوت و بهتر از گذشته باشد»، آنگاه پاسخ به پرسش شما چندان ساده نیست، زیرا حال ما کماکان چندان خوب نیست. اگرچه مُسَکن و آرام‌بخش دولت تدبیر و امید مرهمی بوده است بر رنج‌های هشت‌ساله‌ ‌‌مان، اما نمی‌توان از حال و احوال چندان متفاوتی نسبت به گذشته، به‌ویژه در عرصه‌ سیاسی و مدنی، سخن گفت. می‌دانیم که از یک منظر، مدار توسعه دارای مراحل سه‌گانه‌ نظریه‌پردازی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی است. دولت کنونی هنوز تصویری از مرحله‌ نخست ارائه نکرده است، اگرچه لاجرم باید در این مسیر گام گذارد و بر مدارِ این مدار بچرخد.
دولت یازدهم چه مشکلاتی برای گام برداشتن درجهت توسعه پایدار دارد؟
مشکل بنیادین این دولت در امر توسعه، تمرکز آن بر یک ساحت یا مولفه‌، یعنی اقتصاد است. دولت کنونی خودآگاه یا ناخودآگاه دست‌اندرکار کاریکاتوریزه کردن نظام (سیستم)، یعنی برجسته کردن یک سیستم فرعی و ضعیف و نحیف نگاه داشتن سیستم‌های فرعی دیگر، است. دولت کنونی دولتِ تدبیر مشکلات روزمره و فوری مردم است. این مشکلات چنان ژرف و گسترده‌اند که به کلید دولت استعداد و امکان گشودن درهای دیگر را نمی‌دهند. ترکیب دولت را نیز چندان مستعد کارگزاری پروژه‌ توسعه‌ همه‌جانبه و پایدار نمی‌بینم.

آرمان

-سه ماه فرصت دارید زمین ها را پس بگیرید
-می خواهند دولت را در نوجوانی ذبح کنند
-دولت باید از خود و درخود شروع کند
-جزئیات حادثه دانشگاه هنر

خراسان

-نشانه های آشکار از نقش حتمی سرویس‌های جاسوسی دشمن در بلوای عراق
-آزادسازی نرخ شیر و زمزمه گرانی در بازار لبنیات
-تداوم دردسرهای کارمندان انتقال یافته از پایتخت
-صعود تاریخی

کیهان

-تجزیه عراق مطلوب است اما ممکن است در گلوی اسراییل گیر کند
-موصل در یک قدمی آزادی باران آتش بر سر تروریست‌ها
-نارسایی‌های شبکه توزیع کالا در گزارش اقتصادی کیهان
-5+1 زیاده‌خواهی نکند مذاکرات وین 6 به نتیجه می‌رسد

جمهوری اسلامی

-دستور رییس جمهور برای آغاز عملیات اجرایی احیای دریاچه ارومیه
-هشدار مالکی نسبت به تلاش مخالفان برای تأخیر در تشکیل مجلس
-روزانه 12 هزار نفر روزه دار میهمان سفره های طرح اکرام رضوی می شوند
-کشف میدان های جدید نفتی و گازی در ایران

آفرینش

-اختلافات درونی میان طرف های مذاکره کننده با ایران
-ترکیه آماده پذیرش کشور کردستان در شمال عراق
-هراس تل آویو از مذاکرات هسته ای با ایران
-زمان اعلام نتایج فراخوان بورس تحصیلی

شرق

-زمان نامشخص ختم دادرسی «م .ر»
-لابی بابک زنجانی همچنان فعال است
-حذف مالی از گزینه های نخست وزیری
-برنامه جدی کارگزارن برای انتخابات مجلس

جام جم

-فرصت های طلایی برای تحقق اقتصاد مقاومتی
-دشمنان در پوشش اسلام با اسلام مقابله می کنند
-کفاشیان:راجع به کی روش بعدا تصمیم می گیریم
-زندانیان نیازمند در انتظار گلریزان

ایران

-شهادت مامور پلیس در درگیری با قاتل خانوادگی در بیرجند
-پادرمیانی بزرگان مجلس در استیضاح وزیر علوم
-جلسه ویژه برای نجات دریاچه ارومیه
-صعود برزیل با معجره خوش شانسی

سیاست روز

-سفارت‌ آمریکا در آنکارا، اتاق فرماندهی داعش
-دولت قانونا می‌تواند ساعت کاری را کاهش دهد
-حامیان دیروز، منتقدان امروز
-ادامه بحران بیکاری تا ۹۶

نسل فردا

-علیرضا قربانی مقابل دوربین مستند تنبور رفت
-جزئیات اعزام به عتبات عالیات و حج تمتع
-طرح ضربتی دولت برای اشتغال
-احتمال 2 برابر شدن مبلغ وام خودرو

وطن امروز

-رهبر انقلاب:اسلام آمریکایی با طاغوت می سازد
-سقوط بورس ادامه دارد
-اشک و تیردروازه
-شیب تو شیر!

رسالت

-کاش آن قدر که به فکر شبکه‌های ماهواره‌ای هستند به فکر وام پرداخت نشده ازدواج بودند
-منتقد نامیدن فتنه گران تحریف فتنه است
-آغاز جنگ رودرو داعشی ها و بعثی ها
-کودکان کار، معضلی همچنان لاینحل