کار گروهی، ضامن موفقیت آثار نمایشی

11 بازیکن ثابت، هفت بازیکن ذخیره و هفت، هشت نفر در قالب کادر فنی شامل سرمربی، مربی، آنالیزور، پزشک، مسئول تدارکات و سرپرست کسانی هستند که هنگام یک مسابقه فوتبال، برای رسیدن به یک هدف واحد 90 دقیقه در تلاش هستند.

این تازه وجه بیرونی ماجراست و محدود می‌شود به زمین مسابقه. در پشت صحنه و در طول برگزاری یک لیگ یا تورنمنت، صدها نفر در تلاش هستند که یک تیم فوتبال با آمادگی کامل راهی زمین مسابقه شود و برای رسیدن به پیروزی بجنگد. آن 11 بازیکن ثابت داخل میدان در واقع ویترین و حاصل تلاش یک مجموعه خیلی بزرگ‌تر هستند. مجموعه‌ای شامل ده‌ها نفر متخصص در امور مختلف که هر کدام از آنها تمام مدت یک فصل فوتبالی را به تلاش می‌گذرانند. از همین روست که ورزش محبوب فوتبال را می‌توان در حوزه‌های مختلف به عنوان یک مثال خوب و روشن از کار گروهی پنداشت. موفقیت و پیروزی در زمین مسابقه نشان‌دهنده تلاش زیاد یک مجموعه متخصص و نه فقط بازیکنان حاضر در زمین است و مقصر شکست نیز صرفا حاضران در میدان نیستند.

کارگروهی در سینما، تلویزیون و در حالت کلی‌تر در عرصه تصویر نیز به همین شکل است. تعداد زیادی از متخصصان در امور مختلف فنی و هنری تحت رهبری تهیه‌کننده و کارگردان تلاش می‌کنند یک طرح یا فیلمنامه در ایده‌آل‌ترین شکل ممکن به مجموعه‌ای از تصاویر معنادار تبدیل شود. در یک کار تصویری، همه عوامل از تهیه‌کننده و کارگردان گرفته تا مسئولان برق و تدارکات، از بازیگران نقش اول گرفته تا هنروران و... حول یک هدف مشترک (ساخت یک اثر خوب) گرد هم می‌آیند و در طول مدت زمان ساخت یک اثر در کار گروهی ذوب می‌شوند. پس نسبت دادن موفقیت یک اثر هنری تصویری فقط به یک نفر مانند کارگردان، همانقدر بی‌انصافی است که نسبت دادن پیروزی یک تیم فوتبال به سرمربی یک تیم. اگر در یک باشگاه فوتبال مدیرعامل وظیفه فراهم‌کردن شرایط مناسب برای ادامه حیات باشگاه و سرمربی وظیفه رهبری و هدایت بازیکنان را از طریق تاکتیک‌های مشخص برای نیل به پیروزی به عهده دارند، در سینما و تلویزیون هم این وظایف مشابه به عهده تهیه‌کننده و کارگردان است.

تهیه‌کننده موظف است با فراهم‌کردن همه امکانات مادی و معنوی لازم و به وجود آوردن یک محیط آرام و به دور از حاشیه، زمینه را برای فعالیت سازنده سایر عوامل فنی و هنری فراهم کند و کارگردان نیز هدایت و رهبری مجموعه‌ای را به عهده دارد که هدفش از آب درآوردن یک فیلم یا سریال خوب است.

تهیه‌کننده و مدیریت کار

علت اصلی این که در جشنواره‌های گوناگون هنری جایزه فیلم را به بهترین تهیه‌کننده می‌دهند چیزی نیست جز نقش یک تهیه‌کننده به عنوان رهبر و نماینده گروه. به محض تمام‌شدن یک فیلمنامه و آماده شدن آن برای تبدیل به یک سریال یا فیلم، تهیه‌کننده وارد میدان می‌شود و طی مرحله مهمی به نام پیش‌تولید با توجه به نوع و مضمون سناریو، به مذاکره با عوامل متخصص مختلف می‌پردا‌زند، چرا که هر فیلمنامه‌ای ساختار خاص خودش را می‌طلبد که آن ساختار برای رسیدن به یک فرم مطلوب نیازمند عواملی با تجربیات و تخصص‌های منحصر به فرد است. به عنوان مثال ساختن فیلمی در حیطه دفاع مقدس به عواملی نیاز دارد که در این زمینه با تجربه و استخوان خرد کرده باشند. از طرفی، ساختن یک فیلم جمع و جور شهری یا آپارتمانی نیز متخصصان خاص خودش را دارد. تلاش برای جذب سرمایه در مورد یک فیلم جنگی یا یک فیلم فاخر قابل قیاس با یک اثر هنری جمع و جور یا یک تله‌فیلم نیست. هر چقدر فیلم بزرگ‌تر و در زمره آثاری باشد که در سینمای جهان به آن «بیگ پروداکشن» می‌گویند، میزان تخصص‌های فنی مورد نیاز برای ساخت فیلم بیشتر، هزینه‌ها بالاتر، ایجاد هماهنگی بین همه عوامل ریز و درشت سخت‌تر و در نتیجه کار تهیه و تولید طاقت فرساتر است. از همین‌رو تولیدات بزرگ سینمای جهان و مشخصا هالیوود و آثار عظیمی که معمولاً فروش میلیارد دلاری دارند، دارای چند تهیه‌کننده هستند. وجود چند تهیه‌کننده برای یک اثر سینمایی یا تلویزیونی در کشور ما چندان مرسوم نیست، اما در سینما و تلویزیون جهان قضیه فرق می‌کند، اولا کار تهیه به چند قسمت تقسیم شده و برای یک اثر سینمایی تخصص‌های گوناگونی مانند طراح، تهیه و تولید، تهیه‌کننده‌های اجرایی، دستیار تهیه و در‌‌نهایت تهیه‌کننده وجود دارد، ثانیا قسمت اصلی کار تهیه هم به عهده یک نفر نیست. فرآیند جذب سرمایه هم در کشوری مثل آمریکا بسیار پیچیده‌تر از سینما و تلویزیون ایران است. در کشور ما تهیه‌کننده و سرمایه‌گذار عموماً به یک فرد اطلاق می‌شود، در حالی که تهیه‌کننده الزاما فقط سرمایه‌گذار نیست. تهیه‌کننده وظایف حساس‌تری به عهده دارد که فقط یکی از این وظایف جذب سرمایه است.

دوره حساس فیلمبرداری

پس از اتمام مرحله پیش تولید و بستن قرارداد با همه عوامل متخصص فنی و هنری، مرحله فیلمبرداری آغاز می‌شود. در این مرحله مهم تلاش عملی تمام دست‌اندرکاران برای تولید یک اثر قابل قبول آغاز می‌شود. مجموعه عوامل تولید در فضای مطلوبی که تهیه‌کننده فراهم کرده، تحت فرماندهی کارگردان کار خود را آغاز می‌کنند. در طول دوره حساس فیلمبرداری وجود هر گونه نقص و کوتاهی در کار هر یک از عوامل، از دستیاران دو و سه گرفته تا هنرمندان ارشد می‌تواند تلاش ده‌ها نفر از دیگر عوامل تولید را بر باد دهد. گروه‌های مختلف و چند نفره هر رشته هنری، تحت مدیریت یک متخصص ارشد باید با حساسیت و وسواس کار خود را به گونه‌ای پیش ببرند که آب در دل کارگردان مجموعه تکان نخورد. یک مدیر فیلمبرداری خبره بعد از مطالعه سناریو با دستیاران تصویر و نور جلسه می‌گذارد، آنها را توجیه می‌کند و خود در طول کار مسئولیت نظارت و فرماندهی را به عهده می‌گیرد. در واقع عواملی نظیر طراح چهره‌پردازی، صدابردار یا تدوینگر هر کدام در مجموعه خودشان به عنوان یک سرشاخه یا کارگردان عمل می‌کنند و وظیفه هماهنگی همه این عوامل ارشد هم به عهده کارگردان اصلی کار است. پروسه فیلمبرداری و کارگردانی نیز در دنیای حرفه‌ای به شکل پیشرفته‌تری در حال انجام شدن است. در آثار بزرگ جهان و بخصوص فیلم و سریال‌های اکشن، کارگردان صرفا هدایت هنری مجموعه را به عهده دارد و بار اصلی کار فنی به عهده واحدی است که به آن واحد دوم یا Second Unit می‌گویند. آن چیزی که در سینمای ایران به عنوان کار کارگردانی در بین عموم مردم جاافتاده و تلقی آنها از کارگردانی را به سمت و سوی فردی سوق داده که با کلاه و عینک آفتابی و بلندگو مشغول فریاد‌زدن است، در سینمای جهان و در یک دهه اخیر بیشتر به عهده همان کارگردان یا مسئول واحد دوم است. هر کدام از واحدهای حاضر در یک رشته فنی در جریان تولید یک فیلم سینمایی بزرگ در هالیوود شامل ده‌ها نفر فرد متخصص می‌شود و به همین دلیل تیتراژ پایانی فیلم‌های سینمایی بزرگ غالبا طولانی و پر از اسم و عنوان است!

شکل‌گیری فیلم و سریال

با به پایان رسیدن فیلمبرداری، مراحل فنی کار آغاز می‌شود. در این مرحله گروه‌های دیگری از متخصصان رشته‌های مختلف وظیفه دارند فیلم‌های خام گرفته شده و تصاویر پراکنده را به گونه‌ای شکل دهند که بشود به آن گفت فیلم سینمایی. حساسیت در این مرحله نیز کمتر از مراحل قبلی نیست. مجموعه وسیعی از عوامل فنی تحت سرپرستی هنرمندان و عوامل ارشدتر تمام کوشش خود را به کار می‌بندند تا از دل آن همه راش و صدا و تصویر پراکنده و مجزا، یک مجموعه معنا و مفهوم‌دار به اسم فیلم شکل بگیرد. در این مقطع هم صداگذار و تدوینگر و مسئول لابراتوار به عنوان ناظر بر کار دستیارانی نظارت می‌کند که از قبل به طور مفصل در مورد نحوه کارشان توجیه شده‌اند. نکته کلیدی در مورد همه این مراحل وجود عامل وحدتی است به اسم فیلمنامه، اصل و اساس فیلمنامه است و همه عوامل تلاش می‌کنند ‌ با به کارگیری تخصص‌های خودشان، فیلمنامه را به فیلم تبدیل کنند. در واقع اصل و حجت، فیلمنامه است و همه در خدمت مجسم کردن آن.

همدلی و شناخت گروه و یک کار خوب

نگاهی کلی و گذرا به همه این مراحل طی شده بسادگی ما را متوجه این نکته می‌کند که بدون توسل به کار گروهی نمی‌توان فیلم ساخت و بدون وجود افراد متخصص و خبره هم نمی‌توان کار گروهی انجام داد. برای به ثمر رساندن یک کار گروهی خوب، وجود افراد متخصص شرط لازم و وجود صمیمیت، همدلی و شناخت بین این افراد شرط کافی. هر‌چقدر انسجام و هماهنگی ایجاد شده توسط رهبری گروه بین اعضا بیشتر باشد، طبعا نتیجه مورد نظر مطلوب‌تر است. اعضای یک گروه هنری برای ساخت یک فیلم سینمایی یا سریال تلویزیونی روزها و شب‌های زیادی در کنار یکدیگر هستند و میزان همکاری در این مدت آنقدر زیاد است که بعد از مدتی همه عوامل قادرند درخصوص رسیدن به هدفی یکسان فکر کنند. درست مثل دو بازیکن فوتبال که بعد از سال‌ها بازی در کنار هم به درجه‌ای از هماهنگی می‌رسند که می‌توانند چشم بسته همدیگر را در زمین مسابقه پیدا کنند. این یک نکته بدیهی است که هر چقدر هماهنگی و همدلی بین اعضای یک گروه بیشتر و شناخت عوامل نسبت به هم عمیق‌تر شود، نتیجه به شکل ایده‌آل نزدیک می‌شود. شاید سریال «پایتخت» یا مجموعه «کلاه قرمزی» مثال خوبی برای اثبات این موضوع باشد. سه سال همکاری بین گروهی از حرفه‌ای‌ترین عوامل فنی و هنری باعث شد تا پایتخت به یکی از محبوب‌ترین برنامه‌های نوروزی صدا و سیما تبدیل شود. اگر نگاهی به مصاحبه‌های سیروس مقدم یا محسن تنابنده بیندازیم قطعا اولین وجه برجسته‌ای که در کلامشان یافت می‌شود این است که پایتخت حاصل همکاری درست بین عواملی خبره است که طی چند سال همکاری مداوم، شناخت نسبتا کاملی از هم پیدا کرده‌اند. در مورد مجموعه کلاه قرمزی این شکل از همکاری عمیق‌تر هم هست.

زوج طهماسب و جبلی در کنار همکارانی مثل مرضیه محبوب و دنیا فنی‌زاده نزدیک به 20 سال است کنار هم مشغول برنامه‌سازی هستند و حاصل این همکاری عمیق و حرفه‌ای برنامه‌ای است که در طول دو دهه اخیر به یکی از محبوب‌ترین‌های تاریخ سینما و تلویزیون تبدیل شده است. کلاه قرمزی فقط حاصل خلاقیت‌های تمام نشدنی جبلی و طهماسب دوست داشتنی نیست، بلکه گروهی از بهترین‌های برنامه‌سازی، عروسک‌سازی و عروسک‌گردانی، صداپیشگان، بازیگرها و عوامل فنی با تجربه تلویزیون در کنار هم هستند که کلاه قرمزی و دوستانش را به اوج محبوبیت رسانده‌اند. قهرمانی تیم فوتبالی که قهرمان جام جهانی شده مدیون چهار سال تلاش سخت مدیران، بازیکنان، کادر فنی، پزشکان، مسئولان تدارکات، رسانه‌ها و حتی تماشاگران آن تیم است یا به عبارتی، ماحصل کارگروهی.

مهران باقی / جام‌جم