نقش بازار در انقلاب مشروطیت

رابطه بازار و دربار قبل از مشروطه

دوران قاجار را می‌توان دوره آغاز کشمکش و نزاع جدی میان دولت و بازار دانست؛ دورانی که دولت به منظور تامین رشد سرسام‌آور هزینه‌های دربار، با افزایش میزان مالیات، فشار زیادی به بازار وارد ساخت. نزاع میان دولت و بازار از دوران ناصرالدین شاه جدی‌تر شد و در زمان مظفرالدین شاه به اوج خود رسید، چرا که بازار علاوه بر هزینه‌های دربار، باید هزینه سفرهای خارجی شاه و درباریان را نیز تامین می‌کرد. افزایش هزینه‌های دربار در این دوران از طریق افزایش میزان مالیات و وضع عوارض سنگین گمرکی برای صادرات کالاهای ایرانی جبران می‌شد که این دو عامل، هزینه سنگینی را بر بازار تحمیل کردند که در نهایت، خود عاملی شدند برای انفجار و شورش بازار که به جنبش مشروطه منتهی شد. از سوی دیگر، با ورود کالاها و کمپانی‌های خارجی برای تصاحب بازار ایران، بازار نسبت به از دست‌دادن آزادی‌های تجاری و منافع کسب درآمد خود احساس خطر می‌کند و این خود انگیزه‌ای می‌شود تا تصمیم بگیرد برای حفظ منافع خود براساس مکانیزم بازار، در مقابل دربار و سیاست‌های او بایستد. اما در این دوران، بازار بتدریج به یک مرکز قدرت در مقابل دربار بدل می‌شود. دیگر بازاریان در این دوره به نقش خود در اقتصاد کشور پی برده‌اند و آگاه شدند که اگر همه با هم متحد شوند، نه‌تنها می‌توانند در مقابل دربار بایستند، بلکه خواهند توانست دست بیگانگان را از کشور و بازارهای داخلی کوتاه کنند که البته بازار این تجربه را از جنبش تنباکو کسب کرد. جنبش تنباکو حاوی این تجربه برای بازار بود که در صورتی که علما و روحانیون را با خود همراه سازد، می‌تواند جلوی حکومت قد علم کند.

دلایل ایستادگی بازار در مقابل دربار

در واقع جنگ میان دربار و بازاریان زمانی به اوج خود رسید که انگلیسی‌ها پس از کشف ذخایر نفتی ایران درصدد برآمدند در کنار دست‌اندازی انحصارطلبانه بر منابع نفتی، جایی برای خود در بازار سنتی و تجاری ایران باز کنند و به تدریج بازار ایران را در اختیار بگیرند. در این شرایط، در کنار دست‌اندازی‌های انگلیس، دولت روسیه نیز از طرق مختلف سعی کرد به دربار ایران نفوذ کند و از این طریق، به مقاصد سیاسی و اقتصادی خود در داخل ایران برسد. در واقع بیشترین تاثیر نفوذ بیگانگان به دربار ایران، روی بازار بوده است، چرا که همواره اهداف سیاسی بیگانگان بر پایه اهداف اقتصادی شکل می‌گرفته و تاریخ این موضوع را اثبات کرده است. چنان‌که پیمان‌نامه‌های گمرکی طوری تنظیم شده ‌بود که بر واردات کالاها از روسیه تعرفه‌های پایین و بر صادرات کالاهای ایرانی تعرفه‌های گمرکی بالا بسته می‌شد. تعرفه‌های گمرکی سنگین بر صادرات کالاهای بازرگانان ایرانی که خود از بازاریان نیز بودند، در کنار قراردادهای بازرگانی نابرابر میان دولت ایران و دول خارجی، فشار سنگینی بر بازار وارد ساخت که این خود علتی شد برای شکل‌گیری جنبش مشروطه.

اخذ وام‌های خارجی دربار ایران از بیگانگان و به خصوص از دول روسیه و انگلستان در راستای جبران کسری شدید تراز تجاری ایران و پوشش هزینه‌های سرسام‌آور دربار، یکی دیگر از عوامل محرک بازار و مردم برای قیام علیه دربار بوده است.

می‌توان واقعه «جنبش تنباکو» را همانگونه که بسیاری از تاریخ‌نویسان نیز برآن اذعان دارند، یکی از عوامل اثرگذار در شروع جنبش‌های مردمی و شکل‌گیری مشروطه دانست که مبارزه با قرارداد رژی در وهله اول از سوی بازاریان و تجار آغاز شد که با حمایت روحانیت، سایر مردم نیز به صحنه آمدند و این قرارداد فسخ شد. اینجاست که بازار برای نخستین بار به قدرت اتحاد خود پی می‌برد و از این تجربه در راستای دیگر اهداف خود نیز استفاده می‌کند.

شورش بازار، آغاز مشروطه

بیشترین فشارهای اقتصادی ناشی از سیاست‌های دربار و نقشه‌های بیگانگان برای نفوذ به سیاست و اقتصاد ایران، به بازار وارد می‌آمده است. تحت این شرایط است که بازار آزادی‌های خود را در معرض خطر می‌بیند و آمادگی لازم را برای شورش پیدا می‌کند. اما بهانه شورش و قیام بازار در راستای حفظ سود و آزادی‌های تجاری خود زمانی داده می‌شود که علاءالدوله، حاکم تهران، تعدادی از بازاریان و طلاب را به بهانه افزایش قیمت قند شلاق می‌زند. در واقع بهای قند به دلیل جنگ بین ژاپن و روسیه افزایش یافته بود. علاءالدوله به بهانه گران‌شدن قند، تعدادی از تجار و طلاب را از جمله سیدهاشم قندی که مردی بسیار خیر بود و چند مسجد ساخته بود شلاق می‌زند و بازار که از افزایش فشارهای مالیاتی حکومت و اعطای امتیاز فعالیت‌های تجاری به خارجی‌ها به تنگ آمده بود، اینجاست که آزادی‌های خود را از دست رفته می بیند و واکنش نشان می‌دهد و این همان واکنشی است که به‌دنبال آن مشروطه شکل می‌گیرد.

دلایل اتحاد بازار و روحانیت

آنچه از شواهد تاریخی به‌دست می‌آید بیانگر آن است که قدرت بازاریان بدون حمایت‌های معنوی روحانیون برای ایستادگی در برابر دربار کافی نبود و روحانیت نیز بدون وجود بازار که در جنبش مشروطه تامین‌کننده نیازهای مادی جنبش بود، امکان برپایی چنین قیامی را نداشت. ایجاد اتحاد بین روحانیت و بازار در مقابل دربار در جنبش مشروطه دلایلی دارد که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:

روحانیون با مطرح‌کردن شعارهایی مانند مبارزه با کفار و مقابله با استبداد و دادن حکم جهاد، مردم کوچه و بازار را برای قیام آماده کنند و نفوذ روحانیون در مردم برای رسیدن به این هدف کافی بود. بازار برای انجام امور تجاری خود به روحانیت نیاز داشت و معاملات تجاری در صورتی که مورد تایید یکی از روحانیون قرار نمی‌گرفت، امکان ابطال داشت. بنابراین بازار همواره سعی می‌کرده ‌است روحانیت را با خود همراه سازد و آنها را از خود راضی نگه دارد. از سوی دیگر، امر قضا و داوری در امور مردم بر عهده روحانیت بود و اختلافات در معاملات تجاری از طریق روحانیون حل و فصل می‌شد. بنابراین روحانیون از این طریق در بازار نفوذ می‌کردند و بازار نیز به دلیل نیاز خود به روحانیت برای انجام امور تجاری همواره از آنها حمایت می‌کرد. از سوی دیگر، روحانیون نیز به کمک‌های مادی و معنوی بازار نیاز داشتند. روحانیون از بازاریان خمس و ذکات دریافت می‌کردند و اداره موقوفات بازاریان بر عهده روحانیون بود. حوزه‌های علمیه در این دوران کانون تولید علم و دانش در کشور بودند و بازار آنها را در این کار تامین مالی می‌کرد و این خود پیوند دیگر میان روحانیت و بازار برقرار می‌کرد.

به طور کلی، حضور روحانیت در کنار بازار در دوران جنبش مشروطه موجب شد که بازار بتواند با جسارت بیشتری در مقابل فشارهای مالی حکومت بایستد و این همان نیرویی است که مشروطیت را بر پا ساخت. بازار اگرچه یکی از نیروهایی است که در شکل‌گیری انقلاب مشروطه موثر بوده ‌است، اما اهداف بازار غیر از شعارهای مشروطه بود. هنگامی که بازار نسبت به کتک‌زدن چند بازرگان توسط علاءالدوله واکنش نشان می‌دهد و حجره‌ها را تعطیل می‌کند، این نشانه یک واکنش عاطفی نیست، بلکه این واکنش به منزله تلاشی است برای کسب آزادی فعالیت و پس از آن است که در جنبش مشروطه، بازار منادی «آزادی» می‌شود. هدف بازار از شکل‌دهی جنبش و تامین مالی آن علاوه بر انگیزه‌های معنوی، مقاومت در برابر مالیات‌های سنگین و تعرفه‌های بالای گمرکی است.

منابع:

فوران، جان، مقاومت شکننده ـ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدینآبراهیمان، یرواند، ایران در بین دو انقلاب، ترجمه گل محمدی و فتاحیشجاعی زند، علیرضا، جستارهایی درباره جامعه‌شناسی سیاسی ایرانیانازغندی، علیرضا، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایرانیانکرمانی، ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیانمدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران.

فخری رضایی

‌ دانشجوی دکتری تاریخ محلی