عَلَم‌های طلاکوب و پرچم‌های چند میلیونی

وقتی از او پرسیدم از حال و هوای آن روزهایی که کارش را شروع کرده بود تعریف کند انگار او را به حال و هوای نوجوانی بردم؛ زمانی که حاج آقای محمدی معروف این بازار، فقط 14 سال داشت و به تماشای دسته‌های عزاداری می‌پرداخت، با چشمانی که شوق آن روزها را می‌توانستی در درونش ببینی با حسرت می‌گوید: در قدیم ناصر خسرو اینگونه نبود جمعیت خیلی کم بود و ماشین تردد نداشت، دسته‌های عزاداری در تهران خیلی ساده سینه‌زنی می‌کردند. او از دسته عزاداری شهید طیب حاج رضایی که هیات‌داری را باب کرد نیز یاد می‌کند و ادامه می‌دهد هم‌اکنون دسته‌های عزاداری آنقدر زرق و برق‌دار شده‌اند و نوحه‌ها با ریتم تند پخش می‌شود که دیگر آن حال و هوای گذشته را ندارد.

همانطور که به صحبت‌هایش گوش می‌دهم نگاهی هم به پرچم‌هایی که به عنوان نمونه برروی دیوار نصب شده و تا سقف مغازه بالا رفته می‌اندازم، همه جور پرچمی می‌بینید؛ سه گوش، قرنیزهای کتیبه‌ای، کتل، شال علامت، دوچوبه، پرچم‌های بادی که روی آن جملاتی در وصف امام حسین و اهل‌بیت (ع) نوشته شده بود، جنس پارچه‌ها متفاوت بود و به گفته خودش اغلب پارچه‌های مورد استفاده چینی است آن هم به خاطر قیمتش که ارزان‌تر از پارچه‌های داخلی است. محمدی علاقه زیادی به هیات‌های عزاداری آذربایجان دارد، او می‌گوید: مراسم آنها خیلی گیرا و تاثیرگذار است و البته از چهار هیات بنی‌فاطمه، فاطمیون، پیرعطاء و دلریش هم به عنوان هیات‌های بزرگ تهران یاد می‌کند که سابقه حدود صد ساله دارند.

پرچم‌های هزار تومنی و چند میلیونی

درباره مشتریانش می‌پرسم و این‌که گران‌ترین پرچم‌های مذهبی چه قیمت دارد. او توضیح می‌دهد که همه نوع مشتری وجود دارد از هیات‌های کوچک گرفته تا متوسط و بزرگ و این‌که بازار خرید پرچم در طول سال رواج دارد و پرچم‌ها با توجه به جنس و اندازه‌اش از حدود هزار تومان تا سه میلیون تومان به فروش می‌رسد، همانطور که توضیح می‌دهد دو خانم وارد مغازه می‌شوند و یک پرچم برای روضه‌خوانی بی‌بی‌رقیه سفارش می‌دهند. حاج محمدی می‌گوید پرچم‌های مذهبی در طول سال همواره مشتری دارد و مردم برای جلسات مذهبی خود برای شب‌های سه‌شنبه، چهارشنبه و پنجشنبه و روزهای خاص از ما خرید می‌کنند و اینگونه نیست که با تمام شدن ایام محرم فروش ما تعطیل شود اما اوج فروش ما در همان ایام ماه محرم است.

پرچم‌فروش‌های ناصر خسرو همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند اما مغازه‌دارهایی که در10 روز اول محرم سنج و زنجیر و طبل می‌فروختند حالا دیگر به شغل روتین خود بازگشته‌اند.

رامین ذبیحی که خود پرچم‌فروش است می‌گوید: در 10 روز اول محرم برخی مغازه‌دارها که در طول سال کت و شلوار یا محصول دیگری می‌فروشند اقدام به فروش لوازم مورد نیاز هیات‌های عزاداری می‌کنند اما بعد از این ایام بازار این لوازم رونقی ندارد اما شش مغازه پرچم‌فروشی ناصر خسرو در طول سال در همین صنف فعالیت می‌کنند.

گران‌ترین علم‌ها

بعد از خیابان ناصر خسرو به خیابان امام خمینی (ره) نرسیده به چهار راه سیروس سری می‌زنم؛ جایی که یکی از علامت‌سازان پیشکسوت سال‌ها در آنجا فعالیت می‌کند، تیغ‌های بلند علم کنار در مغازه روی هم چیده شده است و اسب بزرگ فلزی که روی دوپایش ایستاده وسط مغازه نظرها را جلب می‌کند، اسبی که گفته می‌شود نشان اسب ذوالجناح امام حسین (ع) است.

ویترین پر است از نمادهای مختلف که برروی علم سوار می‌شود مرغ رخ، کبوتر، شیر، خروس، ماهی و دیو که هرکدام مفهوم خودش را دارد. حاج‌جواد جوادی یکی از قدیمی‌ترین علامت‌ساز‌های تهران است که حدود 40 سال این صنعت را زنده نگه داشته است.

وی می‌گوید: علامت‌سازی فقط مختص ایام محرم نیست و از آنجا که ساخت آن زمان‌بر است معمولا سفارش و ساخت آن در طول سال انجام می‌شود. او می‌گوید پیشکسوتان علامت‌ساز بیشتر در اصفهان هستند ولی به دلیل کار هنری که بر روی آن انجام می‌دهند و همین‌طور زمان‌بر بودنش تعداد کارهای تولیدی کمتر است اما تولید انبوه علم در تهران انجام می‌شود. از جوادی درباره هنرمندان پیشکسوت علامت‌ساز می‌پرسم، او توضیح می‌دهد: چهار برادر به نام گل‌محمدی از قدیمی‌های این صنعت بودند که البته دو نفر از آنها فوت شده‌اند و دو نفردیگر به دلیل کهولت سن این شغل را انجام نمی‌دهند و هم‌اکنون در تهران چند نفر هستیم که به این شغل ادامه می‌دهیم.

در کارگاه استاد جوادی چند اوستا کار دیگر هم فعالیت می‌کنند که هر کدام بر روی یکی از قطعات و اجزای علامت کار می‌کنند. این را پسرش تعریف می‌کند او می‌گوید کارها به صورت سری کاری است و بعد از اجرای ساخت جزءبه‌جزء اجزای علامت کار به اتمام می‌رسد و بعد بر روی شاسی سوار می‌شود و اینجاست که کار به اتمام می‌رسد.

درباره تعداد تیغ‌های روی علم و معنی آن از استاد جوادی سوال می‌کنم. او توضیح می‌دهد که تعداد تیغ‌هایی که یک علم را تشکیل می‌دهد عدد فرد است به دلیل آنکه یک شاه تیغه در وسط قرار می‌گیرد و تیغ‌های دیگر در دو سمتش. شاه‌تیغ نماد نیزه است و سر شاه که بالای تیغ است نماد سر مبارک امام حسین(ع) و تیغ‌های دیگری که در اطراف قرار می‌گیرد نماد یاران امام حسین است. جوادی ادامه می‌دهد علامت‌هایی که در ایام تاسوعا و عاشورا گذاشته می‌شود نمادی است از عزاداری عاشقان حسینی در دسته‌های سینه‌زنی و هر کدام از اجزایش از تیغ‌ها تا زنگوله‌ها و پرنده‌هایش حرفی از واقعه کربلا و 72 شهید آن دارند.

او می‌گوید: معمولا هیات‌ها با توجه به کوچکی و بزرگی‌شان و همچنین محله‌ای که دسته در آن به حرکت درمی‌آید تعداد تیغ‌ها را سفارش می‌دهند که از سه تا نهایت 23 تیغه را شامل می‌شود.

از کار و بارش می‌پرسم، می‌گوید: حدود چند سال پیش به خاطر مسائل ترافیک علم‌کشی را ممنوع کرده بودند که بر روی کار ما هم تاثیر گذاشته بود، اما الحمدلله هم‌اکنون وضع بهتر شده است و در سال 60 - 50 علم می‌سازیم و از شهرستان‌ها نیز سفارش می‌گیریم.

درون مغازه‌اش چشم می‌گردانم. غیر از نمادهای دست‌سازی که از پرندگان و حیوانات اسطوره‌ای در ویترین گذاشته شده تیغه‌ها به صورت نیمه ماشینی تولید شده است که همین موضوع قیمت را هم کاهش داده است. به گفته استاد جوادی هر علم با توجه به تعداد تیغه فولادی که بر روی آن سوار شده است از 400 هزار تومان تا سه میلیون تومان است. این استاد علامت‌ساز ادامه می‌دهد: فنر‌هایی که در کار استفاده می‌شود قبلا از آلمان وارد می‌شد اما به دلیل تحریم‌ها هم‌اکنون از هند وارد می‌شود.

او گران‌ترین علم‌ها را ساخته دست هنرمندان اصفهانی می‌داند که تمام مراحل کار، دستی انجام می‌شود و گاه با توجه به تقاضای یک هیات حتی آن را طلاکوب می‌کنند که برای هر علم از 50 تا 100 مثقال طلا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

درباره قیمت علم در اصفهان از او می‌پرسم و توضیح می‌دهد: قیمت علم‌هایی که به صورت کار دست ساخته می‌شود با توجه به ابعاد و مزد استادی که بر روی آن کار کرده است متفاوت است و می‌توان گفت یک علم پنج تیغ که به صورت دستی و هنری ساخته شده است حدود 25 میلیون تومان است.

بازار پر رونق نوحه

یکی دیگر از اقلامی که در ماه محرم و حتی سایر روزهای عزاداری بازار پرفروشی دارد سی‌دی نوحه‌ها و روضه‌هاست، در این ایام هر وقت از کنار خودرویی رد می‌شوید انواع نوحه‌خوانی‌ها را می‌شنوید که برخی آنقدر ریتم‌شان تند است که به حال و هوای عزاداری نمی‌خورد.

پاساژ مهستان یکی از مکان‌هایی است که به بورس فروش انواع سی‌دی، دی‌وی‌دی، نرم‌افزار، پوستر و بنرهای مذهبی تبدیل شده است. از کنار مغازه‌ها که رد می‌شوید سی‌دی نوحه و روضه افرادی چون محمود کریمی، عبدالرضا هلالی، حسین سیب‌سرخی و جواد مقدم در ویترین به نمایش گذاشته شده است.

سیدمرتضی حسینی صاحب یکی از این مغازه‌ها توضیح می‌دهد: مراحل مراسم عزاداری شامل روضه، زمینه، واحد و شور است که هنگام اجرای مراسم صداها ضبط و تکثیر می‌شود و خریداران سی‌دی‌های مخصوص ایام عزاداری دو دسته‌اند یکسری دنبال سی‌دی شور با ریتم تند هستند و یکسری به دنبال روضه هستند.

درباره فروش در ایام محرم می‌گوید: فروش سی‌دی‌های عزاداری در طول سال به مناسبت‌های مختلفی که پیش می‌آید همواره خریدار دارد اما در ایام محرم بخصوص در ده روز اول فروش چهار، پنج برابر می‌شود و حتی سفارش خرید از شهرستان‌ها و حتی خارج از کشور هم رونق می‌گیرد.

درباره آلبوم‌های جدید از مداح‌ها می‌پرسم، او می‌گوید: زمانی بود که بسیاری از این مداح‌ها معروف نبودند و کسی آنها را نمی‌شناخت، اما ما با ضبط صدا و تکثیر آنها باعث معروفیت‌شان شدیم اما امسال برخی از آنها گفته‌اند که شما باید بیایید و سی‌دی صدا را از ما خریداری کنید، این در حالیست که این کار با بحث موسیقی فرق می‌کند و این حرکت‌شان باعث می‌شود کارها دیر به دست مردم برسد.

سیما رادمنش ‌/‌ گروه فرهنگ وهنر