چگونه سریالی «الف ویژه» می‌شود؟/ فرصت‌ها و تهدیدهایی که سریال‌های فاخر یا الف ویژه با آن روبه‌رو هستند

اگر سویه سرگرم‌کنندگی مجموعه‌سازی‌های تلویزیون را کنار بگذاریم بدون این‌که بخواهیم آن را از ذات تولیدات نمایشی تفکیک کنیم، با این پرسش مواجه می‌شویم که سریال‌سازی چه کارکردهای دیگری غیر از تامین اوقات فراغت دارد که می‌تواند دلیل موجهی برای هزینه‌های مادی و انسانی ساخت آن شود و مهم تر از همه بتواند مخاطب را به تماشای خود بنشاند، بدون این‌که او حس کند وقتش را بیهوده تلف کرده است؟

 درست در همین نقطه است که ضرورت تولید سریال‌های فاخر و به اصطلاح «الف ویژه» مطرح می‌شود که البته هرکسی از ظن خود یار آن شده است. به این معنی که یا دلایل خاص، خود را برای تولید آن ردیف یا نوع و گونه اثری را که می‌تواند در ذیل این معنا قرار بگیرد، توجیه می‌کند. واقعیت این است که یک تصویر کلیشه‌ای درباره ماهیت و چیستی سریال‌های فاخر وجود دارد و معمولا چنین تصور می‌شود که «الف ویژه»‌ها به همان سریال‌های تاریخی اطلاق می‌شود که اگر نگوییم این یک تصویر غلط است، دست‌کم تعریف اشتباه و ناقص است که به اصطلاح جامع و مانع است هرچند بیشتر سریال‌های فاخر ما در گونه تاریخی جای گرفته و ساخته شده، اما هر سریال تاریخی نیز برچسب فاخر و «الف ویژه» نمی‌خورد. اگرچه سهم و حجم اثر از حیث هزینه تولید، تعداد بازیگر و عوامل در کنار مدت زمان اثر و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و تجهیزات تکنیکی معیار و شاخصی برای سنجش این نوع از مجموعه‌های نمایشی است، اما مضمون و درونمایه، سطح کیفی اجرا، کارگردانی و ضرورت سوژه نیز کم از عظمت ظاهری و شکوه بصری آن ندارد و نمی‌توان بسادگی از کنار این معیارها گذشت. متاسفانه درحال حاضر هم در تعریف سریال‌های فاخر به میزان برآورد تولید این آثار اکتفا می‌شود که بالاتر ازحد استاندارد هزینه تولید سریال‌های معمولی است و هم این‌که از حیث مضمونی بیشتر ناظر و محدود به ژانر تاریخی است.

سریال‌های «الف ویژه» غالبا به مجموعه‌هایی اطلاق می‌شود که دکوربندی‌های عظیمی هم داشته و معمولا در شهرک‌های سینمای تولید شده یا برای آن شهرک سینمایی برپا می‌شود، اما می‌توان فارغ از این مولفه‌های آشنا سریال‌هایی ساخت که فارغ از متر و معیارهای مادی و فرمی از حیث کیفیت ساخت و بازنمایی مضامین در حد استانداردهای جهانی بوده و بتواند در عرصه‌های بین‌المللی مطرح شود یا دست‌کم تعداد کثیری از مخاطبان را در تماشای اثر با خود همراه کند.

همانگونه که آمد، واقعیت این است که تعریف دقیقی از سریال‌های فاخر وجود نداشته و هرکس برمبنای اولویت‌های فکری خود، مولفه‌هایی برای تعریف آن ارائه می‌کند. البته یک بار معاونت سیما اعلام کرد تلویزیون سریال‌های بسیاری را در ۱۱ محور مختلف برای ساخت تا سال ۱۴۰۰ در نظر گرفته است. مطابق با این استراتژی، سریال‌های ««الف ویژه»» مبتنی بر نظریه امامت و ولایت، گفتمان قرآن و عترت در قالب منظومه‌ای مدون تدوین و با ایجاد نظام‌سازی و ظرفیت‌سازی‌های جدید درنظر گرفته شده است. به سبب اهمیت محتوایی و موضوعات مورد هدف، برخوردار بودن از قابلیت و توانایی نمایشی به صورت فراملی، اختصاص اعتبار و بودجه و هزینه‌های بالا، حضور عناصر برجسته، صرف زمان و بازده طولانی تولید باید با استفاده از خرد جمعی و اتخاذ تدابیر ویژه مد نظر قرار بگیرد.

با توجه به اهمیت و وسعت اهدافی که سریال‌های فاخر برای رسانه ملی داشته تحقیق و پژوهش و استفاده از کارشناسان تخصصی با توجه به سوژه هر سریال یکی از ضرورت‌های مهم است که نباید آن را دست‌کم گرفت. فقدان پژوهش‌های میدانی و تحقیقاتی می‌تواند یکی از ضعف‌های این سریال‌ها باشد و اگر قرار باشد سریال‌های «الف ویژه» مطابق با استانداردهای جهانی و اهداف فراملی ساخته شود تحقیق و پژوهش باید در اولویت کار قرار بگیرد که خوشبختانه در برنامه‌ریزی‌هایی معاونت سیما به این مساله توجه شده است. از این رو با برگزاری جلسات و شکل‌گیری کارگروه‌های تخصصی متعدد و بهره‌گیری از اندیشه‌ها و دیدگاه‌های بیش از 70 نفر از نخبگان و صاحب‌نظران کشور در حوزه‌های مختلف، اولویت‌های برنامه‌سازی در حوزه‌های دفاع مقدس، انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام و مشاهیر مورد بحث و بررسی قرار گرفت و بر این اساس اولویت‌های اصلی «الف ویژه» بر مبنای اهمیت، امکان ساخت و ظرفیت تعمیم پذیری موضوع در زمان حال و آینده مشخص شد و در کتابی با عنوان مجموعه‌های نمایشی «الف ویژه» در اداره کل آموزش و پژوهش سیما به چاپ رسید.

به لحاظ محتوایی و اولویت‌های موضوعی، موارد متنوعی از میان موارد موجود در حوزه‌های محتوایی تاریخ انبیاء، تاریخ اسلام، تاریخ ایران، تاریخ معاصر، دفاع مقدس (شهدا و فرماندهان)، انقلاب اسلامی و... مورد توجه قرار گرفته است که هم اکنون یا در دست بررسی یا در حال نگارش است. این اولویت‌ها عبارتند از:

** سریال‌های مربوط به تاریخ انبیا

حضرت موسی(ع) که در مرحله نگارش است و سریال حضرت ابراهیم(ع).

** سریال‌های مربوط به تاریخ اسلام

سلمان فارسی که مرحله تحقیق و نگارش را سپری می‌کند، حضرت ابوطالب، حضرت خدیجه(س)، حضرت امام صادق(ع)، حضرت امام موسی کاظم(ع)، حضرت زینب(س)، حضرت نرجس خاتون (س)، حضرت معصومه(س)، عمار یاسر، میثم تمار و حبیب بن مظاهر.

** سریال‌های مربوط به تاریخ ایران

سریال خواجه نصیرالدین طوسی که در حال نگارش است، سریال پوریای ولی که مرحله پیش‌تولید را سپری می‌کند، ابونصر فارابی که مرحله تحقیق و نگارش را می‌گذراند و ناصر خسرو، حافظ و سعدی.

** سریال‌هایی که به تاریخ معاصر می‌پردازند

کلاه پهلوی که در مراحل پایانی است، سرزمین کهن که به کارگردانی کمال تبریزی در حال ساخت است، حماسه میشان که در حال نگارش است، صاعقه خاموش، آخرین دربار، آخرین شاه و کاخ تنهایی.

سریال شیخ عباس قمی که در دست بررسی است، سریال زندگی امام خمینی(ره)، آیت الله حائری یزدی، آیت الله مطهری، سریال شهید چمران، فصل بی‌پروایی که به کارگردانی فریدون جیرانی مراحل پیش تولید را سپری می‌کند، باد و بادگیر، پنجه شکسته (لانه جاسوسی) و سال‌های خوب زندگی از این نمونه‌اند.

**سریال‌هایی که به شهدای دفاع مقدس می‌پردازند

سریال سال‌های خوب زندگی، سریال فرماندهان که به زندگی شهید محمدابراهیم همت که در دست بررسی است، شهید نامجو، شهید احمد متوسلیان، شهید حسین خرازی، شهید محمد بروجردی، شهید احمد کاظمی، شهید محسن وزوایی، شهید حسن باقری، شهید علی هاشمی، شهید آبشناسان، شهید فکری، شهید اسماعیل دقایقی، شهید ردانی‌پور، شهید ستاری، شهید عباس دوران، شهید ناجیان، شهید محمدتقی رضوی، شهید حسن شوریده، شهید فلاحی، شهید رضا دستواره، شهید یوسف کلاهدوز، شهید مجید زین الدین، شهید ناهیدی، شهید محلاتی و شهید باکری می‌پردازد، سریال شهید ابوترابی، شهید صیاد شیرازی، خرمشهر که در دست بررسی است، عملیات والفجر8 و عملیات فتح فاو.

** سریال‌هایی با مضمون انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر

طرح‌های دشمنان برای سرنگونی جمهوری اسلامی ایران که در دست بررسی است و سریالی با مضمون رویارویی انقلاب اسلامی با آمریکا در خلیج فارس. (نبرد برای استقلال)

** سریال‌هایی با مضمون ایران امروز

سریال انرژی هسته‌ای که در دست بررسی است، صنایع هوا فضا، پیشرفت پزشکی و بیوتکنولوژی و سلول‌های بنیادی.

** سریال‌هایی با مضمون ایران فردا

سریال ایران 1404 که در دست بررسی است، سفینه‌های فضایی، دانش پزشکی، ترسیم زندگی پیشرفته ایرانیان.

**سریال‌هایی با موضوع بیداری اسلامی

سریال‌ مقاومت اسلامی لبنان که در دست بررسی است، مقاومت اسلامی فلسطین، بیداری اسلامی مصر، تونس، بحرین، لیبی و... .

این‌که صدا و سیما برای تولید سریال‌های «الف ویژه» خود به نوعی نقشه راه طراحی می‌کند را باید به فال نیک گرفت، اما باید به این مساله توجه داشت که طراحی و تدوین استراتژی‌های رسانه ملی برای تولید سریال‌های فاخر لزوما در جلسات گروهی و روی کاغذ به ثمر نمی‌نشیند و مستلزم حمایت و پشتیبانی لازم برای اجرایی کردن این نقشه راه است. البته این ایده‌پردازی‌ها به کاغذ و قلم محدود نمی‌شود و رسانه ملی گام‌های عملی نیز در این زمینه برداشته است. غیر از تولید سریال‌های «الف ویژه»‌ای مثل امام علی(ع)، تنهاترین سردار، ولایت عشق، مختارنامه، کلاه پهلوی، در چشم باد و تعداد دیگری از مجموعه‌هایی که در سیما دیدیم اینک چند مجموعه «الف ویژه» را دردست تولید دارد که برای آشنایی بیشتر به معرفی آنها می‌پردازیم.

معمای شاه

یکی از سریال‌های «الف ویژه» تلویزیون که مدتی است کار تولید آن آغاز شده و اثری به‌کارگردانی محمدرضا ورزی است و احتمالا پس از کلاه پهلوی روی آنتن می‌رود. این سریال همان‌طور که از نامش پیداست برگ‌هایی از تاریخ معاصر را ورق می‌زند و به واسطه این‌که زندگی شاه مخلوع را به تصویر می‌کشد، همزمان با روز فرار محمدرضا شاه پهلوی یعنی 26دی‌ سال گذشته کلید خورد. این سریال به تهیه‌کنندگی علی لدنی ساخته می‌شود و فیلمنامه‌ای که ورزی خود آن را نوشته توسط سجاده‌چی بازنویسی شده است. البته ورزی در توضیحاتی راجع به معمای شاه گفته است: برای این سریال 9‌ماه پیش‌تولید داشتیم. این پروژه منویاتی دارد و نگاهش این است جوان‌ها را با تاریخ پهلوی دوم و به‌ویژه مقطعی که انقلاب اسلامی روی می‌دهد، آشنا کند و در 45 قسمت 50 دقیقه‌ای داستان زندگی محمدرضا پهلوی را در سه مرحله روایت ‌کند. مرحله اول از سال 1317 که همزمان با بازگشت او از سوئیس است تا جدایی از ثریا، مرحله دوم و سوم نفوذ اشرف بر محمدرضا شاه و همچنین وابستگی وی به کشورهای غرب و شرق، تا فرار او از ایران را در بر خواهد داشت. این سریال از بازیگران بسیاری بهره می‌برد که ازجمله آنها می‌توان به داریوش ارجمند، داریوش کاردان، احمد نجفی، امیر مهدی‌کیا، چنگیز وثوقی، سیامک اطلسی و چنگیز جلیلوند اشاره کرد.

طبق برنامه‌ریزی‌هایی هم که تلویزیون دارد، به‌دلیل هزینه بالایی که تولید و ساخت این سریال‌ها دارند، امکان پخش همزمان چند اثر فاخر وجود ندارد و طبق سنت پیشین تلویزیون، با پایان پخش کلاه پهلوی، بلافاصله پخش مجموعه «الف ویژه» دیگری باید از شبکه یک سیما آغاز شود

سرزمین‌کهن

سریال «سرزمین‌کهن» به کارگردانی کمال تبریزی و تهیه‌کنندگی محمد‌ مسعود، روایتگر داستانی است که از سال1320 آغاز می‌شود و تا 29بهمن 1357ادامه دارد و در هر مقطعی از تاریخ معاصر ایران به تصویر درمی‌آید. در فاز سه این سریال نیز اتفاقات سال‌های 1354تا بهمن 1357تحلیل می‌شود. این سریال که تولید آن از سال87 آغاز شده، قصه کودکی به نام رهی را روایت می‌کند که پس از بمباران دهکده‌ محل سکونتش توسط نیروهای متفقین از زیر آوار بیرون کشیده می‌شود. رهی پس از چند روز مراقبت توسط مادرش راهی تهران می‌شود و سپس به وسیله یک خانواده توده‌ای بزرگ می‌شود اما بر اثر به وقوع پیوستن ماجراهایی، به یک خانواده درباری سپرده می‌شود. در این خانواده است که او کم کم به هویت خود پی می‌برد و همین باعث می‌شود به یک خانواده دیگر که علقه‌های مذهبی دارند، سپرده شود. این پایان ماجراهای او و اطرافیانش نیست. در فاز یک بازیگرانی چون میترا حجار، ثریا قاسمی، فرهاد قائمیان، الهام حمیدی، پژمان بازغی، پرویز پورحسینی، هنگامه قاضیانی، امیر آقایی و بیتا فرهی مقابل دوربین رفتند. در فاز دوم نیز شهاب حسینی، نیکی کریمی، محسن تنابنده، حسن پورشیرازی، جعفر دهقان، شبنم قلی‌خانی، حسین محجوب و محمدرضا فروتن به‌کار پیوستند.

سلمان فارسی

داوود میرباقری در ساخت آثار تاریخی و مذهبی کارنامه درخشانی دارد. ساخت سریال امام علی(ع) در تلویزیون ایران یک نقطه عطف به‌ شمار می‌آید که میرباقری آن را با مختارنامه به نقطه اوج رساند. سریال «سلمان فارسی» هم همان‌طور که از نامش پیداست به زندگی سلمان فارسی، از یاران پیامبر(ص) می‌پردازد و اکنون مراحل بازنویسی فیلمنامه و پیش تولید را سپری می‌کند. میرباقری درباره این سریال گفته است: طرحی که 12سال نوشتم تولد تا مرگ سلمان را شامل می‌شد. حوزه حرکت سلمان به لحاظ جغرافیایی بسیار گسترده است و به لوکیشن‌های بسیاری نیاز دارد. او ابتدا از ایران باستان خود را به اروپا می‌رساند و درباره آیین مسیحیت تحقیق می‌کند که از فلسطین تا ترکیه را دربرمی‌گیرد. پس از آن به حجاز می‌آید و مکه و مدینه را می‌بیند و سرانجام به ایران پس از اسلام مراجعت می‌کند.

پوریای‌ولی

مسعود جعفری جوزانی ازجمله فیلمسازان برجسته کشورمان است که البته ساخت سریال فاخر«در چشم باد» را هم در کارنامه خود دارد. او پس از ساخت این سریال، کارگردانی مجموعه تلویزیونی «پوریای‌ولی» را به عهده گرفته است. این سریال شرح حال زندگی پر تحرک پهلوان نامدار ایرانی در قرن هفتم و هشتم هجری (اواسط دوران ایلخانی) است و از آنجا که بازیگران بسیاری در آن حضور خواهند داشت، جوزانی برای جذب بازیگران جدید و جوان فراخوان اعلام کرد. در مرحله اول 500 نفر برای حضور در این سریال برگزیده شدند که البته این تعداد پس از طی مراحل جدی‌تر آزمون‌های بازیگری کمتر خواهد شد. آغاز تولید سریال پوریای‌ولی خیلی دیر نیست و پس از ساخت دکورها، تولید این مجموعه آغاز خواهد شد.

هنگام بیداری

یکی دیگر از سریال‌هایی که مرحله تولید آن نزدیک است، «هنگام بیداری» به کارگردانی محمدحسین لطیفی است. این سریال اکنون مراحل ساخت دکور را سپری می‌کند و تهیه‌کنندگی این کار به عهده محمود غلامی است. پیش از این محمود فلاح، تهیه‌کننده این سریال بود. مجید میرفخرایی طراح صحنه و لباس، مهدی مددکار مدیر تولید و ابراهیم غفوری مدیر فیلمبرداری این پروژه است. گروه نویسندگی این کار هم فیلمنامه سریال را کامل می‌کند. این سریال قرار است به بخش‌های شهادت رئیسعلی و ماجراهایی که پس از آن اتفاق می‌افتد، بپردازد. دلوار، زادگاه و محل فرمانروایی رئیسعلی دلواری است که در کشاکش جنگ اول جهانی و در حمله انگلیسی‌ها به بوشهر، رشادت بسیاری از خود نشان داد و به شهادت رسید. پس از اشغال بوشهر رمضان سال1333 قمری، نیروهای انگلیسی قصد تصرف دلوار را داشتند، محلی که پیش از آن چندبار سربازان انگلیسی آنجا یورش برده و هر بار طعم تلخ شکست را چشیده بودند. رئیسعلی همراه با یاران خود، علیه اشغالگران وارد نبرد شد و نیروهای متجاوز را که قریب به پنج‌هزار نفر بودند، تار و مار کرد. قیام مردم تنگستان حدود هفت سال به طول انجامید.

سخن پایانی

سریال‌های فاخر و «الف ویژه» را نباید صرفا رسالت و ماموریت سازمان صدا و سیما تلقی کرد و باور داشت که این مجموعه‌ها، پروژه‌ها و طرح‌های ملی هستند که همه نهادها و مراکز فرهنگی باید در تهیه و تولید آن مشارکت و همکاری داشته و دست به یک همکاری بین بخشی بزنند. سریال‌های فاخر با توجه به اهدافی که برای آن در نظر گرفته شده و ظرفیت‌هایی که در حوزه فرهنگسازی دارند، هم از ماندگاری بیشتری برخوردار خواهند بود و هم دامنه تاثیراتشان بر سطوح مختلف اقشار اجتماعی گسترده و عمیق است. شاید رسانه ملی به تنهایی از پس تولید این مجموعه‌ها برنیاید، چنانکه در برخی تجربه‌های قبلی شاهد کسری بودجه و تعویق در تولید بودیم. بنابراین حمایت مالی و معنوی نهادهای فرهنگی کشور و حمایت ویژه دولت از تولید این مجموعه‌ها که به نوعی توانمندی صنعت سریال‌سازی کشور را معرفی می‌کند و ابزار قدرتمند برای اشاعه و تبلیغ فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در سطح جهانی است یک ضرورت تاریخی ـ رسانه‌ای به حساب می‌آید.

سیدرضا صائمی/ قاب کوچک