فقر کتاب در کتابخانه‌های دانشگاهی

بهره‌مندی از منابع علمی قوی و مستند نیز همان حکم سوخت را برای مراکز آموزش عالی دارد؛ اما براساس مشاهدات ما و اظهارات کارشناسان آموزش عالی، هم اکنون در بسیاری از دانشگاه‌های کشور، کتابخانه‌های به‌روز و غنی وجود ندارد و طی چند ماه اخیر نیز به‌دلیل گران شدن قیمت ارز، دسترسی دانشگاه‌ها به پایگاه‌های علمی جهان محدودتر شده است.

بسیاری از دانشگاه‌های کشور در سال 91 با کمبود بودجه‌ای کم‌سابقه روبه‌رو بودند که به دنبال آن، بخش اعظمی از بودجه‌های عمرانی و پژوهشی دانشگاه‌ها پرداخت نشد؛ در این اوضاع مالی، بسیاری از مراکز آموزش عالی کشور هنوز هم نتوانسته‌اند کتابخانه‌های خود را به منابع نوین علمی در جهان تجهیز کنند و حتی هم‌اکنون برخی دانشگاه‌های مطرح کشور نیز توان پرداخت حق عضویت در پایگاه‌های علمی جهان و دسترسی به مقاله‌ها و پژوهش‌های روز جهان را ندارند.

دانشگاه‌ها از کتاب‌های مرجع محرومند

تلنبار شدن کتاب‌های غیرضروری و کمبود منابع ضروری در کتابخانه‌های دانشگاهی از جمله گلایه‌های بسیاری از دانشجویانی است که فعالیت‌های پژوهشی انجام می‌دهند.

در واقع، شرایط فعلی کتابخانه‌های کشور به‌گونه‌ای است که اگر دانشجویی بخواهد کار علمی قوی انجام دهد، نمی‌تواند به منابع موجود در کتابخانه‌های دانشگاهی اکتفا کند زیرا کتابخانه بسیاری از دانشگاه‌های کشور (بخصوص دانشگاه‌های واقع در مناطق محروم) با کتاب‌های عمومی و منابع قدیمی پر شده است و به همین خاطر، دانشجویان باید برای یک پژوهش تخصصی قوی به کتابخانه‌های مجهزتری مانند کتابخانه ملی، کتابخانه وزارت امورخارجه یا کتابخانه مجلس مراجعه کنند.

حسین عشاقی، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی هم به جام‌جم می‌گوید: به اعتقاد من، یکی از عمده مشکلات فعلی کتابخانه‌های کشور این است که بسیاری از این کتابخانه‌ها، از کتاب‌های غیرمرجع پر شده است و اگر دانشجویی بخواهد با توسل به منابع علمی موجود در مراکز آموزش عالی کشور، تحقیقات علمی خود را ادامه دهد، با فقر کتاب‌های مرجع و گرانمایه روبه‌رو خواهد شد.

کتابخانه دانشگاه‌ها با یکدیگر مرتبط نیستند

نمی‌توان همه کتابخانه‌های دانشگاهی را با یک چوب زد و گفت که همه آنها با فقر منابع علمی غنی و به‌روز مواجه است؛ مثلا کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف با امکانات صوتگیر و انبوه منابع علمی دقیق، یکی از کتابخانه‌های مرجع دانشگاهی در کشور به حساب می‌‌‌آید.

اما محمدعلی حجتی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت‌مدرس در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌کند: یکی از مشکلات کتابخانه‌های دانشگاهی کشور این است که برخی مراکز آموزش عالی هم که از کتابخانه‌ها و منابع علمی خوبی برخوردارند، منابع علمی خود را با دیگر دانشگاه‌ها به اشتراک نمی‌گذارند؛ در حالی که اگر اشتراک علمی گسترده‌ای بین دانشگاه‌ها به‌وجود آید، در آن صورت همه دانشگاه‌ها می‌توانند از فضای مجازی کتابخانه‌های دیگر مراکز آموزش عالی استفاده کنند.

ارتباط نداشتن با پایگاه‌های علمی جهان

نوسانات چند ماه اخیر بازار ارز، کافی بود تا دانشگاه‌های کشور نیز از این بی‌سروسامانی اقتصادی متاثر شوند؛ به‌گونه‌ای که چندی قبل هم رئیس پژوهشگاه فناوری اطلاعات از قطع دسترسی تعداد زیادی از پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های کشور به سایت‌های علمی مانند «اسکوپوس» و «ساینس‌دایرکت» خبر داد و علت این مشکل را نیز پرداخت نکردن حق عضویت به این پایگاه‌های علمی دانست.

دکتر محمد عارف، پژوهشگر برتر رشته هنر و معماری دانشگاه‌های ایران در سال 91 نیز در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند: جدای از قطع ارتباط اخیر برخی دانشگاه‌ها با سایت‌های علمی، به طور کلی بسیاری از دانشگاه‌های ما با سایت‌های علمی جهان، دارای پیوند نیستند؛ حتی بسیاری از معاونت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها نمی‌دانند که این بی‌اطلاعی و بی‌ارتباطی به معنای نادیده گرفتن دریچه‌های علم روز جهان است؛ آن هم جهانی که در تمام زمینه‌های علمی، توسعه‌ای بشدت سریع را در پی گرفته است.

وی با انتقاد از وضع کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، می‌گوید: کتابخانه باید قلب دانشگاه باشد، نه مکانی برای انبار کردن کتاب‌های تاریخ مصرف گذشته جهان، اما متاسفانه هنوز هم در کتابخانه‌های دانشگاهی، کتاب‌های 50 سال پیش را داریم.

این کارشناس آموزش عالی تصریح می‌کند: در بسیاری از دانشگاه‌های ما هنوز سالن مطالعه، آزمایشگاه و لابراتوارهای متناسب با تمام رشته‌های دانشگاهی وجود ندارد و معاونان پژوهشی برخی دانشگاه‌های ما، حتی شیوه نگارش مقاله علمی را نمی‌دانند، مدرسه‌ای فکر می‌کنند و از اهمیت کتاب و منابع علمی در دانشگاه‌ها بی‌اطلاع هستند.

وزارت علوم: اوضاع خوب است

مسئولیت اصلی تامین منابع علمی و تجهیز کتابخانه‌های دانشگاهی کشور در حوزه وظایف معاونت پژوهشی وزارت‌علوم قرار دارد.

محمدمهدی نژادنوری، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم در مقام دفاع از کتابخانه‌های دانشگاهی به جام‌جم می‌گوید: قبول ندارم که کتابخانه‌های دانشگاهی، منابع علمی لازم برای تحقیقات علمی را در اختیار دانشجویان قرار نمی‌دهند و بسیاری از دانشگاه‌ها منابع علمی خوبی در کتابخانه‌هایشان دارند؛ البته ممکن است دانشگاهی تازه‌تاسیس شده باشد و به همین دلیل نیز تجهیز کتابخانه آن دانشگاه به زمان نیاز دارد.

وی می‌افزاید: به طور کلی، فرآیند تجهیز کتابخانه‌های دانشگاهی، زمان طولانی می‌خواهد و تا تکمیل شدن کامل منابع دانشگاه‌ها، دانشجویان می‌توانند از کتابخانه سایر دانشگاه‌ها و منابع دیجیتالی سایر مراکز آموزش عالی بهره ببرند؛ مثلا دانشجویان پیام نور و دانشگاه علمی ـ کاربردی می‌توانند از کتابخانه‌ های مرکزی دانشگاه خود و سایر دانشگاه‌ها نیز استفاده کنند.

این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش که چه زمانی محدودیت دسترسی دانشگاه‌ها به پایگاه‌های علمی جهان برطرف می‌شود، توضیح می‌دهد: ببینید مشکلی که طی چند ماه اخیر و به دنبال گران شدن قیمت ارز به وجود آمد، موجب شد که برخی دانشگاه‌ها نتوانند حق عضویت را به پایگاه‌های علمی جهان پرداخت کنند و از آنجا که بودجه پیش‌بینی شده دانشگاه‌ها در سال 91 نیز به طور کامل محقق نشد، این مشکلات مالی ادامه داشت، اما امیدواریم که سال آینده مشکل مالی این دانشگاه‌ها برطرف شود تا دسترسی به پایگاه‌های علمی نیز برای آنها میسر باشد.

در حالی که وزارت علوم معتقد است، منابع علمی کتابخانه‌های دانشگاهی خوب است و با گذشت زمان نیز کاستی‌های منابع دانشگاهی را برطرف می‌کند، اما با توجه به این‌که بودجه کتابخانه دانشگاه‌ها و هزینه دسترسی به پایگاه‌های علمی جهان، به طور مستقیم به بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها مرتبط است و همچنین با توجه به این‌که حتی بودجه پژوهشی برخی دانشگاه‌های مطرح ایران در سال 91، صفر بوده است، به نظر نمی‌رسد که در سال آینده هم در وضع کتابخانه‌های مراکز آموزش عالی و رفع محدودیت‌ های دسترسی دانشگاه‌های ایران به پایگاه‌های علمی جهان، تغییر شگرفی ایجاد شود.

امین جلالوند - گروه جامعه