جشنواره ‌باغ‌های ایرانی آغاز شد

به گزارش ایسنا، در این جشنواره که عصر روز گذشته (یکشنبه، 22 خردادماه) آغاز شد و تا 25 خرداد ادامه دارد، در نخستین روز که مفهوم باغ ایرانی در آن مورد بحث قرار گرفت، هما ایرانی بهبهانی، ثریا بیرشک و علیرضا قهاری به‌عنوان هیأت رییسه‌ جلسه سخنرانی کردند.

هما ایرانی بهبهانی با اشاره به برگزاری نخستین جلسات جشنواره‌ باغ ایرانی با تشکیل مؤسسه‌ مطالعاتی «جهان‌باغ ایرانیان» در فروردین‌ماه سال گذشته توسط جمعی از پژوهشگران حوزه‌ معماری و هنر، گفت: تلاش کردیم از باغ‌های بی‌شمار ناشناخته که هنوز معرفی نشده‌اند، فهرستی را تهیه کنیم و آن‌ها را با کمک سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به همه بشناسانیم. این باغ‌ها هر کدام به‌عنوان باغ ایرانی ویژگی‌های خاص محیطی و تفاسیر مختلفی از لحاظ ساختار محیطی باغ دارند که چگونه در ایران می‌توانند ماندگار باشند.

مدیر گروه مهندسی طراح محیط دانشگاه تهران عنصر اولیه‌ باغ را زندگی دانست و گفت: وقتی باغ‌ها طراحی محیطی شوند و دانش تجربی در آن باشد، جزو میراث ما می‌شوند.

این عضو ایکوموس ایران با اشاره به وضعیت درختان 600 ساله‌ باغ فین کاشان که خشک شده‌اند یا در حال از بین رفتن هستند، اظهار کرد: امیدواریم بتوانیم این باغ را با همین شرایط در فهرست میراث جهانی ثبت کنیم، چون در گذشته، باغبان‌های تجربی ـ محیطی توانسته بودند باغی را ایجاد کنند که با محیط سازگار باشد.

ثریا بیرشک نیز با اشاره به زمان تشکیل اساسنامه سازمان میراث فرهنگی، گفت: در آن زمان، با تعدادی بنا مواجه شدیم که حتی حریم آن‌ها مشخص نبود. آن زمان به مرحوم دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی گفتم که باید عناصر شهری را ببینیم.

این پژوهشگر در زمینه‌ بافت‌های تاریخی ایران افزود: آن زمان مصادف با سال‌های جنگ بود و نبود تعادل در مسائل فرهنگی، اقتصادی و حقوقی، یکپارچگی را در این جریان ایجاد نمی‌کردند، ولی با این وجود، شیراز نقطه مهمی برای بحث باغ‌های تاریخی بود که به آن پرداختیم.

او با اشاره به باغ گلشن طبس که در زلزله‌ طبس از بین رفت، افزود: اقلیم‌های ایران با یکدیگر متفاوت است، حتا باغ‌ها نیز شکل‌های متفاوتی دارند و به نگرشی خاص نیاز دارند.

محمدمنصور فلامکی ـ استاد معماری و شهرسازی و چهره‌ ماندگار هنر و معماری ـ نیز در این جشنواره درباره‌ تیپولوژی باغ‌های ایرانی، گفت: باید نخست قضیه را بین دو مقوله‌ «باغ در ایران» و «باغ ایرانی» مشخص کنیم. باغی که در یک فضای مدنی طبیعی و اقلیمی در ایران زاده می‌شود و سپس به جای دیگری می‌رود، ریشه‌هایش را با دگرگونی می‌برد.

وی بیان کرد: برای باغ ایرانی باید به تعریفی موازی با معماری ایرانی برسیم تا باغ‌ را به‌عنوان نمونه‌ای از معماری ایرانی مطرح کنیم. در بحث باغ باید دو بحث نیز مورد توجه قرار گیرد، نخست معماری ایرانی و چگونگی تشکیل باغ ایرانی و از سوی دیگر، این نکته که اصولا باغ ایرانی چه مقوله‌ای را برای انسان شکل می‌دهد و چگونه می‌توان به یک برداشت کم و بیش کیفی در این زمینه رسید.

فلامکی اظهار کرد: می‌توان از طریق به میان آوردن چیزهایی که اصول معماری ایرانی باید داشته باشند، به سراغ معماری باغ رفت. باغ اصولا فضایی نیست که به‌صورت رسمی به آن نگاه شود. باغ را به هر فضایی می‌توان گفت که در آن، فضای باغ را داشته باشیم و بتوان بوی خاک را در آن احساس کرد. پس هر حیاطی می‌تواند مضمونی از باغ باشد.

وی گفت: ما هرگز قادر نیستیم باغ ایرانی را به نظم تعریف و مقوله‌ای به نام هندسه را در این زمینه مطرح کنیم. اگر بخواهیم اصولی را برای باغ و معماری ایرانی تعریف کنیم، چه باید بگوییم و چه چیزی را به‌عنوان اصل باید برای آن پایه‌گذاری کنیم و به سراغ معماران و باغ ایرانی برویم. پژوهش‌هایی در این زمینه هستند که بدون اولویت خاص همیشه شاهد آن‌ها در معماری ایرانی هستیم.

او با اشاره به وجود پنج شاخه‌ آمیختگی ایرانی در باغ‌های ایرانی آن‌ها را شامل شاخه آمیختگی «کاربردی»، «کالبدی» ، «شکلی و مفهومی»، «ساختاری» که با کالبدی بسیار متفاوت است و شاخه‌ آمیختگی «محیطی» که مجموعه پیوند‌های هر اثر با محیط اطراف خود است، دانست.

فلامکی بیان کرد: هر باغی که این پنج شاخه را دارد هر بار با مفهومی متفاوت پیش رو می‌آید. در باغ فین کاشان هریک از پنج شاخه با چهار شاخه‌ دیگر تدوین شده است.

وی افزود: بهترین آمیزه‌ای که باغ ایرانی می‌تواند به دست دهد، این است که هیچیک از بند‌های پنج‌گانه به چهار بند دیگر غلبه نکند، اصل دیگری که در معماری ایرانی وجود دارد و در باغ‌ها تمثیل آن به فراوانی است، این است که معماری ایرانی بر پایه داده‌هایی شکل خود را تنظیم می‌کند که از فرهنگ محیط و مدنیت جامعه‌ خود بهره‌ می‌گیرد و توجه به فرهنگ محیطی و شاخصه‌های مکانی را دارد و در این زمینه تعیین تکلیف می‌کند. در زمینه‌ باغ‌ها همه به ذهن می‌آوریم که بهترین نمونه‌های برجسته و جالب، به مکان اطراف و اقلیم فرهنگی خود به‌شدت وابسته هستند.

استاد معماری و شهرسازی و چهره‌ ماندگار هنر و معماری تأکید کرد: آمیختگی هر اثر معمارانه با توجه به بحث فرهنگ محیطی الزامی است و بار هنری مکان را با خود دارد. در معماری ایرانی همیشه یک محور اصلی داریم و در این محور به قید تکریم در فضا، معماری را به دنیا می‌آوریم.

وی گفت: تا پیش از سال گذشته، اگر به باغ فین کاشان می‌رفتیم، صدای آب همراه با ظرافت‌های رنگ درختان در حال حرکت قابل دیدن بود. وقتی گام به گام جلوتر می‌رفتیم، این ظرفیت‌ها شکل گسترده‌ی خود را پیدا می‌کردند، ولی اکنون دیگر این‌گونه نیست.

فلامکی با بیان این‌که برداشتن گام در طول و عرض هر صحنه‌ای در یک بنای تاریخی منحصرا در اختیار کسی است که با بینش خود این گام را برمی‌دارد، افزود: پیکره‌بندی فضای معماری و باغ ایرانی براساس یافته‌هایی است که الزاما بار تکنولوژیک جدید دارد؛ ولی ما این موضوع را خراب کرده‌ایم. یافته‌هایی که براساس تکنولوژی هستند، الزاما بار محیطی دارند، پس نوآوری به‌صورت مداوم و همیشگی در باغ ایرانی وجود دارد.

این استاد معماری و شهرسازی اضافه کرد: در معماری همیشه یک نگرش باز داشته‌ایم و به چهار سمت خود نگریسته‌ایم. اکنون شمال و جنوب را بیشتر تجربه و حس می‌کنیم و پدیده‌های غرب و شرق کشور در همه‌ی فضای فکری ما اثرگذارند.

محمدعلی مرادی ـ پژوهشگر آزاد در زمینه‌ هنر معماری و فلسفه ـ نیز گفت: باغ ایرانی یکی از مسائل خِرد ایرانی است، برحسب عادت و اینکه شرق‌شناسان تلاش کرده‌اند باغ‌های ایرانی را با خرد ثبت کنند، آن‌ها حاصل تلاش اولیه‌ نظری هستند که در بستر خاص خود پدیده‌ محیط را نظم می‌بخشند.

وی بیان کرد: باغ ایرانی خرد و تحلیل را با هم و در کنار هم می‌خواهد. جنبه‌های باغ ایرانی از نظر کوشک یا هندسی مورد توجه‌اند. باغ ایرانی درصدد تقلید از طبیعت و محصول فرم خاصی از خرد است.

کامران صفامنش نیز در ادامه‌ این جشنواره به تلاش‌های مرحوم دکتر محمدامین میرفندرسکی در زمینه‌ مطالعات باغ‌های ایرانی اشاره و اظهار کرد: باغ ایرانی مانند معماری ایرانی است. اگر اخلاق باغ‌گونه داشته باشیم، زمینه هر دو آن‌ها فراهم می‌شود. ایرانیان محیط خود را با باغ و باغچه شکل داده‌اند. به همین دلیل، این روزها باید دل‌مان برای باغ و باغچه با یکدیگر بسوزد و معماری سمبلیک آن در معنا و شکل قرار گیرد.

وی افزود: واحد شکل‌گیری محیط ایرانی مفهوم خاصی از خرد است. شاید کمتر موضوعی باشد که وقتی از آن صحبت می‌کنیم، این‌گونه از آن استقبال شود.

صفامنش با اشاره به این‌که موضوع اصلی باغ ایرانی هیجان زیادی تولید می‌کند، گفت: باغ ایرانی یک حالت افتخار برای ایرانی‌ها دارد. تاریخ باغ ایرانی هنوز چندان مدون نیست، وقتی انسان ایرانی با این قضیه روبه‌رو می‌شود، مانند یک قالیچه در ذهن ایرانی در پرواز است.

وی گفت: اخلاق باغبانی میرفندرسکی و قلب صاف و فرح‌بخش او، انگار در باغی در شرایط یک باغ ایرانی بود، چون او با خوشرویی با همه رفتار می‌کرد و هیچ‌گاه در هر شرایطی به‌جز خوش‌رویی رفتار نمی‌کرد. مرحوم میرفندرسکی مطالعات زیادی روی دو باغ دلگشا و شاهزاده انجام داد و آن‌ها را به ثمر رساند. اکنون اگر بخواهیم از الگوهای رسمی در زمینه‌ باغ ایرانی استفاده کنیم، این نگرانی را داریم که باغ ایرانی چطور در زندگی ایرانی تداوم می‌یابد، این یک موضوع اصلی است، هر کار و مطالعه‌ای در این زمینه می‌تواند کمک مناسبی برای ما باشد. اگر قرار است امروز به مرحوم میرفندرسکی فکر کنیم، باید به تلاش‌ها و علایق او درباره‌ باغ‌های ایرانی بیشتر توجه داشته باشیم.

صفامنش در پایان، بیانیه‌ باغ‌های تاریخی را که در سال 1981 توسط ایکوموس نوشته شده است، خواند.

در ادامه‌ نخستین روز از برگزاری جشنواره‌ «باغ‌های ایرانی» خوبچهر کشاورزی نیز در سخنانی گفت: به نظر می‌آید، باغ ایرانی نخست یک هوس بود و اکنون به خاطره تبدیل شده است. باغ ایرانی فرآیند تعامل ساختارهای ایرانی است که در هر نقطه‌ آن، اثری از جای پای انسان دانای خردمند ایرانی به چشم می‌خورد.

وی بیان کرد: بنیان‌های حسی پنهان باغ ایرانی دارای مفاهیم خاصی هستند که احساس آرامش و نقطه‌ تفکر را برای انسان دارند.

«کشاورزی» در سخنان خود به وجود برخی گل‌ها و گیاهانی که از گذشته‌ها در باغ‌های ایرانی بودند، اشاره کرد و افزود: امیدوارم گل‌های انار، زنبق و نسترن به‌زودی در خطه‌ پارسه دوباره سر جای خود بنشینند.

در ادامه‌ این مراسم، شهریار سیروس نیز این پرسش را مطرح کرد که باغ ایرانی چیست و گفت: آیا گستره‌ مکانی اقلیمی را برای باغ ایرانی قائل هستیم؟ مگر در شهرهای کشورهای دیگر باغ نداریم، آیا در این بحث گسترهی تاریخی مورد نظر است؟ آیا پردیس‌های کوروش در تخت جمشید و کاخ نیاوران یک نوع باغ ایرانی هستند؟ با این پرسش‌ها به این نتیجه می‌رسیم که گستره‌ شکلی باغ ایرانی کمک چندانی به ما نمی‌کند، بلکه تفاوت‌هایی را به ما می‌دهد که ما در هویت باغ ایرانی سرگردان می‌کند. ما فکر می‌کنیم از باغ ایرانی اطلاعات زیادی داریم ولی اطلاعات ما درباره‌ معماری سلطنتی هخامنشی است، نه معماری شهری هخامنشی.

وی افزود: گستره‌ تعریف باغ ایرانی این مفهوم را تهدید می‌کند، در تعریف گاهی مفاهیم را ساده می‌کنیم، چون توانش را نداریم. در واقع، در تعریف باغ ایرانی روی نخ راه می‌رویم. به ندرت می‌توانیم تعریفی از بنیانگذاران ایرانی درباره‌ این موضوع داشته باشیم.

سیروس با اشاره به وجود دو بحث فلسفه و عرفان برای تعریف باغ ایرانی، گفت: کلید فلسفه در باغ ایرانی را باز نمی‌کند، چون اساسا بنیاد شکل‌گیری این مفهوم، عرفانی است. مبناهای فلسفی با چرایی سر و کار دارند، ولی در عرفان با شهود و ابزار تألیف می‌توانیم به در باغ ایرانی برسیم.

وی بیان کرد: نکته مهم در باغ‌سازی این است که یک کادر انتخاب می‌شود و براساس ابعاد و روابط ضروری حاکم بر عالم هستی، این باغ به جریان می‌افتد، نتیجه‌ آن این است که این فضا، یک باغ یا یک محیط نیست، بلکه یک موجود زنده است که لایق احترام، نگهداری و حفظ و مراقبت است. برخی عناصر اصلی و بنیادی تشکیل‌دهنده‌ باغ ایرانی مانند تقارن و تناسب، این نظریه را تأیید می‌کنند.

سیروس تأکید کرد: باغ ایرانی یکی از عمیق‌ترین مفاهیم ایرانی از عرش تا فرش است.

ابوالحسن میرعمادی نیز به‌دلیل کمبود وقت در یک جمله باغ ایرانی را نمایش هستی دانست.