دوران گذار در روابط ایران و مصر

سادات، روابط صمیمانه‌ای با رژیم صهیونیستی برقرار کرد تا آنجا که 26 شهریور 1357 (17 سپتامبر 1978) قرارداد «کمپ دیوید» را در حضور «کارتر» و «بگین» امضا کرد. 4 ماه بعد، شاه ایران از کشور گریخت و به سادات پناه برد و 26 روز پس از فرار شاه، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. حضرت امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی که پس از امضای پیمان ننگین کمپ دیوید به آن واکنش شدیداللحنی نشان داده بودند، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مصر را در زمره کشورهایی قرار داد که باید با آنها قطع رابطه می‌شد.

با آغاز تجاوز عراق علیه ایران، سادات در کنار صدام قرار گرفت و حتی بخشی از نیروهایش را به جبهه نبرد ایران و عراق گسیل کرد، اما 6 اکتبر 1981 (14 آبان 1360) به دست خالد اسلامبولی کشته شد.

با وجود قطع بودن روابط رسمی 2 ملت ایران و مصر به عنوان ملت‌های بزرگ اسلامی منطقه همواره به هم توجه داشته و در عین حال آمریکا و رژیم صهیونیستی با اعمال فشار به دولت مصر همواره قصد در محاق نگه داشتن روابط را داشتند. با وجود این، تحول عملى در روابط ایران و مصر در حاشیه اجلاس وزراى خارجه کشورهاى سازمان کنفرانس اسلامى در شهر کوالالامپور به وقوع پیوست و آن زمانى بود که 2 وزیر خارجه وقت ایران و مصر با یکدیگر دیدار کردند. «عمرو موسى» و «کمال خرازى» در این دیدار به توافق رسیدند که هرچه زودتر روابط سیاسى میان 2 کشور را از سر گیرند؛ اما ناگهان اصرار حسنى مبارک بر تغییر نام خالد اسلامبولى از خیابانى در تهران و مخالفت داخلى با آن در ایران، به عنوان یک مانع اساسى در راه فرستادن سفراى 2 کشور نمود پیدا کرد. کارشناسان در آن مقطع اظهار می‌کردند که اینها بهانه است و رژیم مبارک تحت تاثیر آمریکا و اسرائیل و نیروهای امنیتی مصر اگر هم با فشار افکار عمومی مصر به سمت برقراری رابطه با ایران بیاید، خواهان یک رابطه غیررسمی است.

سرانجام اولین دیدار رسمى روساى جمهور ایران و مصر ـ محمد خاتمى و حسنى مبارک ـ در حاشیه اجلاس داووس سوئیس صورت گرفت.

در دوران اصلاحات، برای برقراری روابط 2 کشور تلاش‌های زیادی شد، اما مبارک بهانه‌های متعددی می‌گرفت. بعدها بیشتر مشخص شد او تحت فشار آمریکا و اسرائیل، اجازه برقراری ارتباط با ایران را نداشت و البته در آن مقطع، برخی اصرارهای داخلی در شأن ملت ایران نبود.

در زمان دولت نهم برقراری روابط با مصر جزو یکی از اولویت‌های دیپلماسی خارجی قرار گرفت. اظهارات محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری، در سفر دوره‌ای خود به کشورهای حاشیه خلیج فارس (امارات و عمان) در اردیبهشت سال 86 و گفت‌وگو با خبرنگار الاهرام مصر در مورد این‌که از سرگیری روابط 2 کشور بسیار بااهمیت است، بازتاب زیادی در عرصه بین‌المللی داشت.

رئیس‌جمهوری درباره عادی‌سازی روابط ایران و مصر گفت: با صراحت اعلام می‌کنم که امروز ما به طور قاطع به دنبال تجدید رابطه با مصر هستیم که اگر دولت مصر اعلام آمادگی کند، تا پایان وقت اداری امروز سفارت ایران را در مصر برپا خواهیم کرد. با این اقدام احمدی‌نژاد، توپ یکباره در زمین مصر قرار گرفت و ضعف رژیم مبارک در برقراری رابطه بیشتر به چشم آمد.

پس از این اظهارات بود که علی لاریجانی دی‌ 86 در سمت نماینده رهبر معظم انقلاب در شورای‌عالی امنیت ملی به مصر سفر کرد و بهمن ماه همان سال غلامعلی حدادعادل، رئیس مجلس هفتم برای شرکت در اجلاس اتحادیه بین‌المجالس اسلامی به مصر رفت که نخستین سفر رئیس‌ یکی از قوای سه‌گانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مصر محسوب می‌شد و حدادعادل طی این سفر با حسنی مبارک دیدار کرد.

گام دیگری که در مسیر بهبود روابط با مصر برداشته شد، همزمان با دور دوم ریاست جمهوری احمدی‌نژاد و دولت دهم بود که علی لاریجانی برای دومین بار در کسوت رئیس مجلس هشتم در سال 88 راهی مصر شد ، اما بعد از این تلاش‌ها، این‌بار پخش یک فیلم بود که مشکل‌ساز شد. پخش فیلم مستند «اعدام فرعون» در ایران با اعتراض رسمی مصری‌ها مواجه شد. با این حال، محمود احمدی‌نژاد با فرستادن حمید بقایی به مصر، به تلاش‌هایش ادامه داد. بقایی به مصر رفت و موافقت‌نامه رسمى بین جمهورى اسلامى ایران و جمهورى عربى مصر برای برقراری پرواز میان تهران و قاهره منعقد کرد؛ اقدامی که با مخالفت آمریکا مواجه شد. بقایی حتی پس از امضای توافق‌نامه با مصری‌ها، با پرواز یک شرکت هواپیمایى خصوصى مصرى به تهران وارد شد، اما این کار هم باعث شکستن یکی از تابوهای سیاست خارجی نشد.

انقلاب مردم مصر علیه مبارک 25 ژانویه 2011 (4 بهمن 1389) آغاز شد. روز 15 بهمن حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، در پیامی ملت مصر را به مقاومت فراخواندند که سخنرانی ایشان 7 بار در میدان التحریر قاهره پخش شد و سرانجام 22 بهمن (11 فوریه) همزمان با سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، خبر استعفای مبارک نیز منتشر شد.

سخنان رئیس‌جمهور در اولین کنفرانس مطبوعاتی‌اش در سال 90 درخصوص روابط ایران و مصر و چشم‌اندازهای این روابط، موضوع دیگری بود که مورد توجه خبرنگاران قرار گرفت و حکایت از تمایل ایران برای برقراری رابطه با مصر داشت.

چندی بعد موافقت مصر با عبور دو ناو نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از کانال سوئز برای رسیدن به سواحل سوریه، اقدام امیدوارکننده دیگری بود که برای نخستین بار ظرف 3 دهه گذشته صورت گرفت. برخی از ناظران منطقه‌ای، آن را نشانه‌ای دیگر از افزایش احتمال عادی‌سازی روابط 2 کشور دانستند.

سرانجام نبیل العربی وزیر امور خارجه در نخستین نشست مطبوعاتی خود با خبرنگاران ضمن بیان این‌که کشورش ایران را دشمن خود نمی‌داند؛ ابراز امیدواری کرد که بزودی صفحه جدیدی در روابط دوجانبه 2 کشور باز شود. وی حتی در دیگر سخنان خود از تبادل سفیر سخن گفته بود.

همین شد که «علی‌اکبر صالحی» وزیر خارجه ایران نیز از تمایل تهران به برقراری روابط برادرانه با ملت مصر سخن گفت و قبل از آن نیز مجتبی امانی، رئیس دفتر حفاظت از منافع ایران در قاهره پیام دعوت صالحی از همتای مصری‌اش ر ا برای سفر به تهران تسلیم وی کرده بود.

اما ماجرا به اینجا ختم نشد، محمدحسین طنطاوی رئیس شورای عالی نظامی مصر در گفت‌وگو با هفته‌نامه آلمانی اشپیگل با تاکید بر این‌که ایران کشوری اسلامی و به ‎هیچ ‎روی دشمن مصر نیست، نسبت به تحکیم روابط تهران ـ قاهره ابراز امیدواری کرد و پس از آن محمد خزاعی نماینده ایران در سازمان ملل متحد برای دیداری 2 روزه وارد قاهره پایتخت مصر شد، سفری که توجه به تحولات سیاسی منطقه و اظهارنظر‌های دوطرف، امیدها به عادی‌سازی روابط میان ایران و مصر را افزایش داد.

بعد از این رویداد بود که کشورهای حاشیه خلیج فارس از نزدیکی روابط میان تهران و قاهره ابراز نگرانی کردند، اما «منحه باخوم» سخنگوی رسمی وزارت خارجه مصر در گفت‌وگو با روزنامه المصری الیوم اظهار کرد: هم‌اکنون تماس‌های دیپلماتیک میان قاهره و تهران برقرار است.

صالحی در آخرین واکنش خود در گردهمایی منطقه‌ای روسای نمایندگی‌های سیاسی ایران با اشاره به تحولات کنونی در مصر و تبادلات شفاهی و مکتوب با مسوولان این کشور ابراز امیدواری کرد هرچه سریع‌تر روابط تهران و قاهره برقرار شود و ارتقا یابد. وی همچنین گفت: ما آمادگی خود را اعلام کردیم و می‌دانیم که فشارهایی اعمال می‌شود، اما عزیزان در مصر پاسخ این فشارها و استدلال‌های نابجای دیگران را دادند.

صالحی با بیان این‌که مصر جایگاه ویژه‌ای در منطقه و جهان اسلام دارد، ایران و مصر را 2 رکن عمده جهان اسلام و مکمل همدیگر برشمرد و گفت: تعامل بین این دو کشور در عرصه‌های مختلف به صلح، ثبات و امنیت منطقه‌ای کمک شایانی خواهد کرد.

ایران و مصر به عنوان 2 قدرت منطقه‌اى و تاثیرگذار جهان اسلام، مى توانند با گسترش همکارى، منافع مشترک متعددى را از قبال این روابط پیگیرى کنند. رامین مهمانپرست سخنگوی وزارت امور خارجه در این‌باره گفته است که ما توسعه روابط ایران و مصر را به نفع 2 ملت و منطقه می‌دانیم و در اولین فرصت که زمینه آن به صورت رسمی به وجود آید، آن را پیگیری خواهیم کرد.

از جمله فرصت هاى متعددى که در این مورد می‌توان به آن اشاره کرد، مبارزه با سیاست منزوی‌سازی آمریکا علیه ایران در منطقه است. ایران می‌تواند با گسترش روابط خود با کشورهاى اقلیمى و منطقه‌اى در مقابل فشارهاى آمریکا براى منزوى کردن ایران بایستد و ثابت کند که تلاش‌هاى واشنگتن در این خصوص، بیهوده و ناشدنى است.

همچنین تعمیق روابط مصر و ایران مى تواند در تقویت قدرت اثرگذارى سازمان کنفرانس اسلامى نیز موثر واقع شود. جمهورى اسلامى ایران و مصر دو پایه‌گذار اصلى سازمان کنفرانس اسلامى هستند. در سال 1967 پس از آتش‌سوزى مسجدالاقصى، رایزنى‌هاى ایران و مصر به تشکیل سازمان کنفرانس اسلامى منجر شد و هم‌اینک نیز 2 عضو تاثیرگذار و برجسته سازمان کنفرانس اسلامى به شمار مى‌آیند. از سوى دیگر مصر مى‌تواند به عنوان دروازه ورود ایران به آفریقا نیز ارزیابى شود.

نکته موثر دیگر در بحث موضوع هسته‌اى ایران این است که مصر عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شوراى حکام این نهاد است و نفوذ عمیقى در میان کشورهاى عربى دارد. به همین منظور هرگونه همراهى این کشور با برنامه‌هاى هسته‌اى ایران مى‌تواند قدرت دستگاه دیپلماسى کشور در این زمینه را افزایش دهد.

از سرگیری روابط دیپلماتیک میان تهران و قاهره باعث کمک به ایران در مقابله با فشارهای آمریکا و دیگر قدرت‌های غربی در موضوع هسته‌ای می‌شود.

همچنین رابطه ایران شیعه با مصر به عنوان یک کشور مهم سنی مذهب در کاهش نزاع مذهبی سنی ـ شیعی در منطقه تاثیر بسزایی دارد. نزاعی که قدرت‌های فرامنطقه‌ای بر تعمیق آن اصرار دارند. در زمینه‌های فرهنگی با توجه به تاریخی بودن 2 کشور مصر و ایران و همچنین وجود زیارتگاه‌های متعدد شیعیان در مصر و همچنین تمایل دانشگاهیان و حوزویان دو کشور به برقراری روابط با یکدیگر و سابقه طولانی روابط اخوان‌المسلمین با انقلابیون ایران، ظرفیت‌های بالایی برای برقراری روابط وجود دارد بویژه این‌که اهل تسنن مصر، محب اهل بیت (علیهم‌السلام) هستند و عقاید سلفی در میان آنان چندان جایی ندارد.

باید توجه داشت که بین کشورهای منطقه، ایران تنها کشوری است که به فناوری‌های نوین دست یافته و می‌تواند آن را به کشورهای دوست ارائه دهد. برخی کشورهای اسلامی در زمینه فناوری‌های نوین گام‌هایی برداشته‌اند اما اول؛ فناوری‌ها را بومی نکرده‌اند و دوم؛ بدون اجازه کشور صادرکننده آن فناوری، اجازه ارائه آن به دیگران را ندارند. حال آن‌که جمهوری اسلامی ایران یک کشور مستقل است و می‌تواند به خروج هرچه سریع‌تر مصر از وضعیت کنونی کمک کند.

از دیگر پیامدهای همگرایی تهران و قاهره، حضور مصر در همسایگی محور مقاومت است. جمهورى اسلامى ایران و مصر مى‌توانند با هم‌اندیشى و اتخاذ راهبرد مشترک، نقش مهمى را در حل و فصل اختلافات میان فتح و حماس و جهتگیرى سلاح مقاومت به سمت رژیم اسرائیل ایفا کنند و همچنین راهبرد مشترکى را در محکومیت زرادخانه رژیم صهیونیستی داشته باشد.

گسترش روابط ایران ـ مصر ـ ترکیه و سوریه باعث خواهد شد که جبهه مقاومت تقویت شود و به همین خاطر تصمیماتی که در منطقه اتخاذ خواهد شد، بدون در نظر گرفتن خواسته‌های 4 کشور قدرتمند منطقه ممکن نخواهد بود. این یک واقعیت است که ظرفیت قوی بخش خصوصی ترکیه در کنار فناوری‌های نوین و انرژی ایران، مصر را در مسیر قدرت‌یابی بیشتر اقتصادی و سیاسی قرار خواهد داد.

در حال حاضر دولت مصر علی‌رغم فشار آمریکا تلاش می‌کند روابط خود را با ایران بهبود ببخشد و با توجه به این‌که شرایط مصر در حالت انتقالی است، باید منتظر بود تا پس از انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات پارلمانی و تدوین قانون اساسی این کشور به تثبیت اوضاع قابل قبولی برسد. البته مصر کماکان وابسته به جهان عرب است و این روزها سران برخی از این کشورها تحت تاثیر آمریکا اتهاماتی متوجه ایران کرده و رابطه خوبی با تهران ندارند.

مصر از یک‌سو دوست و همراه آنهاست و از سوی دیگر خود تجربه یک انقلاب موفق را داشته و وضعش با آن کشورها متفاوت است، از این‌رو در رابطه با ایران در مرحله برزخی و گذار قرار گرفته است.

دکتر محمدصادق کوشکی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و کارشناس مسائل خاورمیانه در گفت‌وگو با «جام‌جم» در این‌باره می‌گوید: وضعیت ایران و مصر چه از نظر موقعیت در جهان اسلام و خاورمیانه و چه از نظر روابط تاریخی و پس‌زمینه‌های تمدنی به هم نزدیک است و این نکته را مشخص می‌کند که اگر حاکمان آینده مصر بخواهند به طور طبیعی منافع این کشور را حفظ کنند، ناگزیرند که رابطه‌ای حسنه با ایران داشته باشند.

وی با اشاره به ابراز تمایل دولت انتقالی مصر برای رابطه با ایران تصریح کرد: این امر نشانگر آن است که دولت انتقالی فعلی هم به این حقیقت پی برده است که منافع ملی مصر و تمایل جدی مردم مصر به برقراری رابطه با ایران است. این رابطه به شرطی است که مقامات مصر جویای منافع خودشان باشند و درک دقیق از منافع خود و خواست ملتشان داشته باشند و البته مستقلانه تصمیم بگیرند.

کوشکی با یادآوری این‌که نزدیکی آرمان‌ها، خواسته‌ها و مواضع ملت مسلمان مصر به آرمان‌ها و افق‌های مورد نظر جمهوری اسلامی موجب شده است که ایران هیچ سقفی برای بهبود روابط بین دو کشور در نظر نگیرد، خاطرنشان کرد: هر چقدر این دو کشور مسلمان و با هویت تاریخی طولانی روابط مطلوب‌تری داشته باشند، قطعا به نفع جهان اسلام و بر ضد رژیم صهیونیستی است، نکته اینجاست که آیا دولت قطعی مصر که از سپتامبر سال جاری (شهریور ماه) جایگزین خواهد شد، نمایانگر خواست مردم مصر هست یا خیر که اگر نماینده مردم مصر باشد به یک روابط مطلوب دوجانبه می‌اندیشد.

همچنین دکتر سعدالله زارعی، کارشناس مسائل بین‌الملل و خاورمیانه در گفت‌وگو با «جام‌جم» با تاکید بر این‌که نوع مواجهه شورای عالی نظامی و دولت جدید مصر با ایران شاخص تغییر در مصر به حساب می‌آید در این‌باره گفت: مردم در داخل و خارج مصر شعار تغییراتی را که توسط شورای عالی نظامی دولت صادر می‌شود با شاقول رابطه مصر و ایران مورد سنجش و قضاوت قرار می‌دهند، چراکه رابطه مصر و ایران در طول حکومت 32 ساله سادات و حسنی مبارک یک خط قرمز در میان دولتمردان مصر بود و حتی حسنی مبارک گفته بود که تا من زنده هستم اجازه نمی‌دهم که پای ایرانی‌ها به مصر برسد .

وی با اشاره به اظهارات اخیر مقامات مصری از جمله نعبیل العربی، وزیر خارجه مصر در رابطه با ایران افزود: مساله رابطه با ایران، پیش از آن‌که از برقراری رابطه بین دو کشور خبر بدهد از نگرانی مصری‌ها درخصوص باورپذیری شعار تغییر در مصر می‌گوید. ما نمی‌توانیم با آنچه که وزیر خارجه مصر مطرح کرده قضاوت کنیم که بزودی بین مصر و ایران رابطه برقرار می‌شود، اما نهایتا این رابطه برقرار می‌شود. منتها مصر در حال حاضر در شرایطی نیست که بتواند راجع به این موضوع تصمیم‌گیری قاطع و کارآمدی انجام دهد. مصر تا ماه سپتامبر شرایط دوره‌گذار را طی می‌کند و تصیممات قطعی در این کشور بعد از انتخابات سپتامبر مشخص می‌شود.

این کارشناس مسائل بین‌الملل و خاورمیانه با تاکید بر این‌که رابطه ایران و مصر در دوره شواری عالی نظامی برقرار نخواهد شد، خاطرنشان کرد: جمهوری اسلامی نباید در این خصوص عجله کند و پیش از موعد دست به کاری بزند که برای اعتبار و پرستیژ بین‌الملل ایران هزینه داشته باشد.

همچنین نمایندگان مجلس درخصوص برقراری رابطه میان ایران و مصر اظهارنظرهای متفاوتی کرده‌اند.

غلامرضا کرمی نماینده کرمان و رئیس کمیته دفاعی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در گفت‌وگو با «جام‌جم» معتقد است که فرصت مناسب برای ارتباط میان جمهوری اسلامی ایران و دولت مصر فراهم شده است.

وی در این‌باره گفت: در حال حاضر مردم مسلمان مصر با قیام در مقابل حکومت مبارک یکی از موانع اصلی رابطه میان 2 کشور را از میدان به در کردند و از آنجا که آرمان‌های آنها با مردم ایران در یک راستا قرار دارد، دلیلی ندارد که مسوولان جمهوری اسلامی ایران خصوصا وزارت امور خارجه با آنها ارتباط برقرار نکنند.

کرمی تاخیر در برقراری سریع ارتباط را جایز ندانست و گفت: وزیر خارجه باید از سوی جمهوری اسلامی ایران این اقدام را پیگیری کند.

مهدی سنایی، نماینده ملایر و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نیز در گفت‌وگو با «جام‌جم» با تاکید برای این‌که روابط مصر و ایران رو به بهبود خواهد گذاشت، گفت: برای انقلابیون مصر تغییر در سیاست خارجی در اولویت قرار دارد و جلوه اصلی این تغییر برقراری رابطه میان ایران و مصر است.

وی با اشاره به این‌که مذاکرات در این‌باره در حال طرح است، تصریح کرد: البته عوامل مختلفی روی تصمیمات مصر موثر است و مصر در دوره گذر است، لذا نباید انتظار شتابزدگی در این روابط را داشت.

سنایی با یادآوری این‌که مسوولان سیاست خارجی کشورمان می‌توانند فعال‌تر وارد این عرصه شده و مقدمات روابط را فراهم کنند، اظهار کرد: مصر در دوران گذار قرار دارد و مطمئنا روابط مصر و ایران از وضعیت فعلی خارج خواهد شد.

از سوی دیگر برقراری زمینه‌های گسترش روابط میان 2 کشور زمینه نگرانی‌ها را برای رژیم صهیونیستی و آمریکا پدید آورده است. گرچه به نظر می‌رسد راه درازی برای برقراری و بهبود روابط 2 کشور باید طی شود، اما این روابط اگر بر قرار شود، معادلات سیاسی و اقتصادی منطقه را تحت تاثیر قرار داده و موازنه قدرت در خاورمیانه را بر هم می‌زند.

مجتبی امانی رئیس دفتر حفاظت از منافع ایران در قاهره در این‌باره گفت: اظهارات «مارگاریت اسکوبی»، سفیر آمریکا در قاهره مبنی بر عدم رضایت از ارسال نامه وزیر خارجه کشورمان به وزیر خارجه مصر و دعوت رسمی از وی برای حضور در ایران شاهدی بر این مدعاست.

این در حالی است که مقامات رژیم صهیونیستی نیز علنا از برقراری این روابط ابراز نگرانی کردند و سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه مصر تاکید کرد که اسرائیل از نزدیک شدن قاهره به تهران نگران است.

گرایش «مصر جدید» به سوی نهضت مقاومت در منطقه چالش بزرگی را برای رژیم صهیونیستی به وجود خواهد آورد. چرخش مقامات این کشور به حمایت از مردم مظلوم فلسطین و انتفاضه آن، پاشنه آشیل رژیم صهیونیستی خواهد شد.

از سوی دیگر در صورت عدم تمایل مردم مصر به داشتن روابط این کشور با اسرائیل، با برچیده شدن سفارت رژیم صهیونیستی از قاهره، ضربه مهلکی به پیکره رژیم غاصب اسرائیل وارد می‌شود و در پس آن جبهه‌ سازش ‌در منطقه نیز تضعیف خواهد شد.

سعدالله زارعی در این‌باره می‌گوید: رژیم صهیونیستی از همین حالا از برقراری رابطه مصر و ایران ابراز نگرانی کرده است، چراکه قطعا این رژیم منافع و حیات خود را در نقطه مقابل روابط ایران و مصر می‌بیند، از این‌رو ظرفیت‌ها و موقعیت‌های خود را به کار گرفته است تا روند مناسبات ایران و مصر را تخریب کند و مـانع از بــرقـراری روابط بین 2 کشور شود.