داستان انقلاب اسلامی بر کاغذ سفید

این 2 گروه آثار منتشر شده را می‌توان در قالب‌های متنوعی مانند روزشمار، دایره‌المعارف (انقلاب اسلامی، زندان سیاسی عصر پهلوی) و تاریخ شفاهی و... دسته‌بندی کرد، اما در این میان خاطره‌نویسی و داستان بیش از انواع دیگر با استقبال عموم مردم مواجه شده‌اند.

ادبیات انقلاب به آن شکل که باید روشنگر این عرصه باشد، سابقه زیادی ندارد. زیرا دفاع مقدس باعث شد تا از سال 1359، حوادث جنگ در مرکز توجه نویسندگان قرار بگیرد و اتفاقات انقلاب آن طور که باید فرصت بروز در حوزه ادبیات پیدا نکند. مجتبی رحماندوست، جانباز و نویسنده، در این باره می‌گوید: آغاز جنگ پس از انقلاب و دوران 8 ساله آن باعث شد تا این واقعه تمام ذکر و فکر مردم و ازجمله هنرمندان و نویسندگان را به خود مشغول کند و به همین دلیل آنان را از ادبیات انقلاب باز دارد.

او ادامه می‌دهد: بعد از پایان جنگ تحمیلی و از سال‌های ابتدایی دهه 70 خورشیدی به بعد بود که به تدریج توجه نویسندگان به موضوع انقلاب اسلامی شروع شد و تازه پس از چند سال و با تاخیر بود که تازه مدیران فرهنگی به فکر این عرصه افتادند. با این حال راضیه تجار، نویسنده و منتقد ادبی، فعالیت نویسندگان را در عرصه ادبیات انقلاب اسلامی بسیار درخشان می‌داند و می‌گوید: اگرچه بعضی از نویسندگان پیشکسوت در این عرصه سکوت کردند و بعضی ضد آن نوشتند، اما همین امر باعث شد تا کسانی که خواستند درباره انقلاب بنویسند، تمام تلاش خود را بکنند و بهترین کارها را به جامعه تحویل دهند.

او رشد کیفی ادبیات انقلاب در عمر کوتاهش را خوب ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: دور از تمام آثار سطحی، ما تقریبا در هر سال یک اثر مانا و کیفی داشته‌ایم. اگرچه ایده‌آل آن است که آثار منتشر شده بسیار بهتر از این باشد، اما گاهی حواشی چه به دلایل شخصی و چه اجتماعی یا برخورد مسوولان فرهنگی رخوتی در نویسندگان ایجاد می‌کند، ولی حضور نسل جدید امیدواری ما را برای پیشرفت بیشتر می‌کند.

خاطره‌نویسی یکی از مهم‌ترین حوزه‌های موثق و تاثیرگذار ادبیات انقلاب به شمار می‌آید که با محبوبیت بیشتری مواجه شده است. محمدعلی گودینی، نویسنده کتاب تالار پذیرایی پایتخت دلیل اهمیت این کتاب‌ها را در آن می‌داند که منابع خوبی برای پژوهش است. او می‌گوید: خاطرات مبارزان و مسوولان و کتاب‌هایی بر پایه اسناد معتبر، چه در داخل کشور به چاپ رسیده باشند و چه در خارج، اعتبار زیادی دارند، زیرا باید هر دو دسته را مطالعه کرد تا بتوان تناقض‌ها را شناخت و آنها را برطرف کرد.

محمدکاظم مزینانی نویسنده رمان شاه بی‌شین نیز اهمیت توجه به بخش خاطره‌نویسی را در گروه کتابخوان جامعه می‌داند و توضیح می‌دهد: ما در جامعه با دو گروه مواجهیم: یک گروه کتابخوان و یک گروه کتاب‌خور و به عبارتی خوانندگان عام و حرفه‌ای. برای خوانندگان عام، خاطره‌نویسی جذابیت بیشتری دارد که نمونه استقبالش را در کتاب« دا» دیده‌ایم؛ کتابی که از لحاظ جوهره ادبی، شخصیت‌پردازی، فضاسازی و دیگر عناصر داستان قدرت بالایی ندارد، اما وجه خاطره بودنش جذابیت بسیار زیادی دارد. پس کار خاطره‌نویسانه مثل دا با رمان‌های خاص تفاوت زیادی دارد.

شاید این پرسش برای شما هم پیش آمده باشد که چه طور کتاب دا طی مدتی کوتاه به فروشی بی‌سابقه دست یافت و حال آن که کتاب‌های بسیار زیادی در این زمینه تولید شده اما گاهی حتی اسم آنها به گوش قشر کتابخوان جامعه هم نرسیده است. مزینانی علت این استقبال را در آن می‌بیند که دا هاله مقدس انگاری را که دور شخصیت‌های خاصی کشیده شده، از بین برده است.

او ادامه می‌دهد: دا واقعیت عریان و ناب جنگ را بدون قهرمان پردازی و هاله مقدس نشان داده است.

رحماندوست نیز خاطرات انقلاب را ثروت و دستمایه آثار ادبی بزرگ درباره انقلاب می‌داند. او خاطرات را مهم‌ترین عرصه‌ای می‌داند که نسل سومی‌ها می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند و معتقد است که در این 3 و 4 سال اخیر شاهد چاپ خاطرات پر جاذبه‌ای در عرصه دفاع مقدس و انقلاب بوده‌ایم.

رحماندوست ادامه می‌دهد: از این میان می‌توان به کتاب احمد عزت شاهی و خاطرات خانم دباغ اشاره کرد. اگر چه تمام آنها در ژانر خاطره است اما عناصر جاذبه درآن‌ها تنیده شده و چنین رمان‌های موفق با تدوین‌های خاص می‌توانند پاسخ‌دهنده عطش گروه‌های مختلف جامعه باشند.

یکی دیگر از دلایل جذابیت خاطره‌نویسی‌های انقلاب داستان واره‌ای بودن آنها و بیان حقایق است. گودینی معتقد است که تدوینگران کتاب‌های خاطرات باید هنر داستان‌نویسی هم داشته باشند تا بتوانند با نثری روان‌تر و شیرین‌تر وقایع را پیوسته بیان کنند. در غیر این صورت متون بسیار خشکی خواهیم داشت که حتی تفاوتی با مقاله ندارند. او بر لزوم یادداشت‌نویسی‌های کوتاه و مفیدی تاکید می‌کند که باید اوضاع اجتماعی آن دوران مثل وضعیت معیشت، خوراک مردم، نحوه ارتباطات و... را توصیف کنند تا شرایط فکری و اجتماعی شخصیت‌های داستان به خوبی بیان شود.

یکی از بحث‌های مهم در چاپ کتاب‌های انقلاب درخصوصی یا دولتی بودن آنهاست. گودینی با چاپ این کتاب‌ها از سوی ناشران دولتی موافق است و می‌گوید: دولت باید سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در این زمینه انجام دهد، قیمت چنین کتاب‌هایی را آنقدر کاهش دهد و به صورت گسترده در دسترس همگان قرار دهد که خصوصا نوجوانان بتوانند بسادگی به این کتاب‌ها دسترسی پیدا کرده و از طرفی عامه مردم نیز بتوانند از این کتاب‌ها استفاده کنند.

از طرف دیگر این نویسنده اعتقاد زیادی به بخش خصوصی ندارد و توضیح می‌دهد: امروز بخش خصوصی همانقدر که می‌تواند در توزیع و پخش موفق باشد به همان اندازه هم می‌تواند به ضرر نویسندگان و مخاطبان کار کند و این در شرایطی رخ می‌دهد که ناشر به فکر منفعت شخصی باشد و با چاپ‌های متعدد تنها میزان سود بیشتری برای خود جذب کند.

گودینی ادامه می‌دهد: در این صورت همه چیز در راستای منافع ناشر پیش می‌رود. در اینجا باید از دولت کمک گرفت و دولت هم برای ارائه کارهای موفق باید حق‌التالیف‌های بالا مثلا 20 یا 25 درصد به نویسندگان بپردازد تا افراد اشتیاق کافی برای نوشتن و چاپ اثر داشته باشند. در هر صورت من به بخش خصوصی معتقد نیستم. گاهی نویسندگان ما برای دوری از استثمار بخش خصوصی، خود ناشر شده‌اند.

اما محمدکاظم مزینانی کنار رفتن دولت را در بعضی از جنبه‌ها به نفع چاپ چنین کتاب‌هایی می‌داند و می‌افزاید: در همه جای دنیا دولت از کار فرهنگی حمایت می‌کند و حمایت دولت از کتاب، تئاتر و... حتی برای ما که سرمایه‌زده شده‌ایم بسیار مفید است. بحث اینجاست که این حمایت نباید به نوعی رانت و انحصارطلبی محدود شود. اگر بعضی از آثار ما ملی نشده است، وظیفه دولت است که از آنها حمایت کند و این امر به دلیل دخالت بعضی افراد بالادستی است که گاهی فرهنگ را نمی‌شناسند. تا جایی که ادبیات را چند قطبی کرده‌اند: ادبیات آزاد و دولتی.

او ادامه می‌دهد: ما با حمایت‌های دولتی مشکلی نداریم، اما تربیت کردن نویسندگان گلخانه‌ای و توزیع‌های گلخانه‌ای کتاب‌ها کاری معیوب است. مثلا در چنین کتاب‌هایی تک خرید نداریم و باید 2500 جلد کتاب یکجا خریداری شود.

نویسنده رمان شاه بی‌شین، با اشاره به ایجاد تعادل بین بخش خصوصی و دولتی می‌گوید: بعضی از کارها باید به دست مردم بیفتد مانند جشنواره‌ها. وقتی حضور دولت به جشنواره‌ها کشیده می‌شود و نویسندگانی در راستای اهدافی مشخص تربیت می‌شوند دیگر چنین جشنواره‌هایی اعتبار خاص خود را ندارند. این کار باید مثلNGOها به دست مردم و فرهیختگان سپرده و حل شود که در این صورت نتایج بسیار میمونی خواهیم داشت و گرنه بهترین کتاب‌های منتخب در جشنواره‌های دولتی بازهم زیر سوال خواهد رفت و نویسندگان و عامه مردم اغنا نخواهند شد.

اما پایان بخش بحث دولتی یا خصوصی شدن نشر کتاب‌های انقلاب، حرف‌های راضیه تجار است. او دیده شدن مناسب این کتاب‌ها را در گرو نحوه توزیع، تبلیغ در رسانه‌ها، طراحی مناسب جلد کتاب‌ها و... می‌داند و معتقد است با رعایت این نکات دیگر چندان فرقی نمی‌کند ناشر آن دولتی باشد یا خصوصی.