روایت محرم در قاب تصویر

این آیین‌ها، ریشه در قرن‌ها سنت و باور دارند و هر‌ساله، بازگوکننده واقعه کربلا و حماسه حسینی هستند. در کنار شور و شعور این مراسم، هنر مستندسازی نیز به یاری آمده تا این میراث گران‌بها را به تصویر کشیده و ابعاد مختلف آن را برای مخاطبان روشن سازد. از تعزیه و موسیقی آیینی گرفته تا روایت‌های شخصیت‌محور، آیین‌های محلی و حتی رویکردهای تحلیلی و آسیب‌شناسانه، مستندسازان ایرانی همواره کوشیده‌اند تا لنز دوربین خود را به سمت این پدیده فرهنگی و مذهبی نشانه روند. 

نواهای عاشقی بر صحنه هنر

تعزیه، این هنر نمایش آیینی که با الهام از واقعه کربلا شکل گرفته، همواره یکی از پرطرفدارترین اشکال عزاداری بوده است. موسیقی، جزء جدایی‌ناپذیری از تعزیه است و نقشی اساسی در القای حزن و اندوه و همچنین شور حسینی ایفا می‌کند. مستندسازان نیز به این همبستگی عمیق توجه ویژه‌ای داشته‌اند‌؛ مستند «نوای عاشقی» به کارگردانی مسعود خداداد به طور اختصاصی به نقش محوری موسیقی در تعزیه می‌پردازد. خداداد با دقت، چگونگی تلفیق نواهای سنتی و مقام‌های موسیقی ایرانی با روایت کربلا را به تصویر می‌کشد. نوای عاشقی نشان می‌دهد که چگونه هر لحن و هر دستگاه، بیانگر حال و هوایی خاص از صحنه عاشورا است و چگونه این نواها، پیام حماسی و مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش را به گوش مخاطبان می‌رسانند. 

اثر دیگر درباره جایگاه موسیقی در تعزیه، مستند «مخالف‌خوان» به کارگردانی سیدمحمدصادق جعفری است. این اثر به نقش مخالف‌خوان می‌پردازد. مخالف‌خوان، هنرمندی است که ایفاگر نقش سپاه شمر و یزید است. جعفری در این مستند، نه تنها به ظرافت‌های بازیگری و لحن‌خوانی این نقش می‌پردازد، بلکه به بررسی جایگاه این شخصیت‌ها در ساختار تعزیه و اهمیت آنها در شکل‌گیری روایت نهایی اشاره می‌کند. این مستندها در مجموع، تصویر جامعی از تعزیه به‌عنوان یک هنر آیینی و تأثیرگذار ارائه می‌دهند و نقش بی‌بدیل موسیقی را در آن برجسته می‌کنند. 

قهرمانان گمنام عزاداری

علاوه بر آیین‌ها، افراد و شخصیت‌هایی نیز وجود دارند که زندگی آنها با عزاداری و ماه محرم گره خورده است. مستندهای شخصیت‌محور، به زندگی و فعالیت‌های این افراد می‌پردازند و از این طریق، ابعاد انسانی و اجتماعی عزاداری را نمایان می‌سازند. یکی از مستندهای متفاوتی که درباره محرم ساخته شده «آوای شب دهم» به کارگردانی سمیه کریمی است؛ این مستند داستان «سعیده» را روایت می‌کند‌؛ دختری با پدر و مادری ناشنوا که مترجم هیأت عزاداری ناشنوایان است. آوای شب دهم به چالش‌های سعیده و تلاش او برای ترجمه مداحی‌ها به زبان اشاره می‌پردازد. این مستند، نمادی از همدلی و فراگیر بودن عزاداری حسینی است که هیچ قشری را از خود جدا نمی‌داند. 

حاج مرزوق دیگر قهرمان گمنام عزداری‌های محرم است که بابک مینایی در مستند «حاج مرزوق» سراغ آن رفته است. این اثر پرتره‌ای از زندگی مرحوم حاج مرزوق، پدربزرگ مداحی مدرن ایران است. این مستند نشان می‌دهد که چگونه حاج مرزوق بیش از یک قرن پیش، از عراق به ایران آمد و با نوآوری‌های خود سبکی نو در نوحه‌خوانی ایجاد کرد که تأثیر عمیقی بر مداحی‌های بعدی گذاشت. این مستند، به نوعی تاریخ شفاهی مداحی در ایران را به تصویر می‌کشد. 

وقتی صحبت از ماه محرم و عزاداری‌های مخصوص این ماه می‌شود ناخودآگاه تمام ذهن به سمت نوحه‌ها و نوحه‌خوان‌های این ماه می‌رود. مستند «چهارپایه» به کارگردانی سیدعباس حسینی شامل مصاحبه‌هایی با پیرغلامان حسینی در تهران است. چهارپایه، فرصتی برای شنیدن خاطرات، تجربیات و سبک‌های کهن عزاداری از زبان کسانی است که عمر خود را صرف خدمت به این آیین کرده‌اند. این مستند همچنین، به‌نوعی به ریشه‌ها و اصالت‌های مداحی در پایتخت می‌پردازد. این آثار، با تمرکز بر افراد، نه تنها به معرفی شخصیت‌های تأثیرگذار می‌پردازند، بلکه از طریق روایت زندگی آن‌ها، جنبه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و حتی تاریخی عزاداری را روشن می‌سازند. 

رنگین‌کمان عزاداری در ایران

ایران، سرزمینی با پهنه وسیع و تنوع اقلیمی بی‌نظیر، همواره آغوش خود را به روی آیین‌ها و رسوم گوناگون گشوده است. در این میان، ماه محرم و عزاداری‌های حسینی، همچون رنگین‌کمانی از سنت‌های دیرین، در هر گوشه‌ای از این مرز و بوم، جلوه‌ای خاص به خود می‌گیرد. مستندسازان متعهد و دغدغه‌مند، با چشمانی تیزبین و دلی آکنده از احترام به این میراث فرهنگی و مذهبی، دوربین‌های خود را به دست گرفته و سفر به نقاط مختلف کشور را آغاز کرده‌اند تا این آیین‌های محلی و سنتی را برای آیندگان به تصویر کشند. 

یکی از این تصاویر ماندگار، در مستند «نخل شمیران» به کارگردانی علی نیک‌بخت ثبت شده است. این اثر، به عمق تاریخ می‌رود و چگونگی برگزاری عزاداری‌ها در «تکیه شمیران» تهران را روایت می‌کند‌؛ تکیه‌ای که نه تنها یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین مراکز عزاداری پایتخت به شمار می‌رود، بلکه به نوعی حافظه تاریخی عزاداری‌های تهران را در سینه خود جای داده است. در سوی دیگر کشور، در خطه سرسبز و پرشور اردبیل، اصغر جاوید با مستند «خیزاب عشق»، آداب و رسوم عزاداری مردم این دیار را به زیبایی هرچه تمام‌تر به نمایش می‌گذارد. 

از آیین پرشکوه «تشت‌گذاری» و مراسم حزن‌انگیز «شام غریبان» گرفته تا مجلس نمادین «شمع‌گذاری»، جاوید با ظرافت خاصی، جزئیات این مراسم را به تصویر می‌کشد و شور و اخلاص بی‌حد و مرز مردم اردبیل را در عزاداری حسینی منعکس می‌کند، گویی که هر قطره اشک و هر نوای ماتم، خیزابی از عشق به سالار شهیدان است؛ اما شاید یکی از پررنگ‌ترین و نمادین‌ترین آیین‌های عزاداری در ایران، «نخل‌گردانی» یزد باشد که در دو مستند ارزشمند «مثل سرو» به کارگردانی علیرضا میررکنی و «نقل نخل» به کارگردانی علی محمد ناصر بافقی، به تفصیل به آن پرداخته شده است. 

این دو مستند، نه تنها فرآیند پیچیده و زمان‌بر ساخت نخل‌های عاشورایی را به نمایش می‌گذارند که خود هنری است دیرین و نیازمند مهارت فراوان، بلکه چگونگی حمل این نماد عظیم توسط هزاران نفر از عزاداران را به تصویر می‌کشند. نخل، نمادی از تابوت و تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) است و این مستندها، شکوه، عظمت و بار معنوی این آیین را به گونه‌ای ملموس نمایان می‌سازند، گویی که بیننده خود در میان آن سیل خروشان عزاداران قرار گرفته است. 

در میان طبیعت بکر و دلنشین تالش، یاسین پورعزیزی با مستند «غریب محله»، به عزاداری مردم روستایی به همین نام می‌پردازد. این اثر، به‌نوعی تنوع جغرافیایی و فرهنگی آیین‌های عزاداری در ایران را نشان می‌دهد و به رسوم و شیوه‌های کمتر شناخته‌شده نیز توجه می‌کند، گویی که هر نقطه از ایران، قصه خود را از محرم دارد؛ و در نهایت، محمد کوکبیان در مستند «سقا»، به هیأت سقاهای همدان می‌پردازد که با وجود فعالیت در تهران، آیین دیرین و پرمعنای سقایی را زنده نگه داشته‌اند. 

این مستند، نه تنها به ریشه‌های تاریخی این هیأت می‌پردازد، بلکه نقش سقایان در تأمین آب برای عزاداران و همچنین نمادشناسی عمیق این عمل را مورد کاوش قرار می‌دهد‌؛ عملی که یادآور تشنگی کربلا و ایثار حضرت ابوالفضل (ع) است. تمامی این مستندها، در کنار یکدیگر، گواهی بر تنوع، غنا و عمق آیین‌های عزاداری در سراسر ایران هستند و به مخاطب کمک می‌کنند تا با ابعاد مختلف این فرهنگ غنی و پربار آشنا شود، فرهنگی که هر سال، در ماه محرم، در گوشه‌گوشه این سرزمین، به‌مانند رنگین‌کمانی از عشق و ماتم می‌درخشد. 

دریچه‌ای به‌سوی فرهنگ عاشورایی

در مجموع، مستندهای تولید‌شده درباره ماه محرم و عزاداری‌های حسینی، مجموعه‌ای غنی و متنوع را تشکیل می‌دهند. این آثار، نه‌تنها از جنبه‌های هنری و زیبایی‌شناختی ارزشمند هستند، بلکه به‌عنوان اسناد تاریخی و مردم‌نگاری نیز اهمیت فراوانی دارند. آنها به ما کمک می‌کنند تا با قهرمانان گمنام عزاداری آشنا شویم‌؛ زندگی شخصیت‌هایی مانند «حاج مرزوق» و «سعیده» نشان می‌دهد که چگونه افراد عادی نیز می‌توانند نقش‌های مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ عاشورایی ایفا کنند. همچنین تماشای این آثار کمک می‌کند به عمق معنایی عزاداری پی ببریم. مستندهای تحلیلی، به ما کمک می‌کنند تا فراتر از ظاهر، به ریشه‌ها و فلسفه عزاداری بپردازیم و از کج‌فهمی‌ها و آسیب‌ها جلوگیری کنیم و میراث فرهنگی و مذهبی خود را حفظ کنیم. 

این مستندها، به‌عنوان آرشیوی ارزشمند، آیین‌ها و سنت‌هایی را ثبت و ضبط می‌کنند که ممکن است در گذر زمان تغییر کنند یا به فراموشی سپرده شوند. در نهایت، تماشای این مستندها، نه تنها تجربه‌ای فرهنگی و هنری است، بلکه فرصتی برای تعمیق ارادت به اهل بیت (ع) و شناخت هرچه بیشتر از فرهنگ غنی و پربار عاشورایی ایران است. این مستندها، در حقیقت، دریچه‌ای به سوی تاریخ، فرهنگ و معنویت عاشورا هستند که برای هر بیننده‌ای، فارغ از باورهای مذهبی‌اش، جذاب و آموزنده خواهند بود.