بازگشت به آینده دیجیتال با «تابا»

از زمانی که کالای واسط برای مبادلات به زندگی مردم وارد شد خود کالای واسط میزان اعتبار را مشخص می‌کرد و در مبادلات روزمره از چیزهایی مانند پول، طلا و امثال آن استفاده می‌شده و می‌شود.

اما آیا چیزی که در این بین مبادله می‌شود تنها برای پرداخت و دریافت کارایی دارد؟ آیا غیر از پول چیز دیگری را هم می‌توان سرمایه‌گذاری کرد؟ و از اینها بالاتر آیا می‌توان از اعتبار «مفهوم داشتن پول» نیز استفاده کنیم؟

در دنـــیای معــــاملات و مبادلات سنتی، فردی که دارای ثروت یا منصبی است می‌تواند ضمانت پرداخت را انجام دهد یا برای داد و ستدهایش لزوما پول پرداخت نمی‌کند، اما دیگران برای او اعتبار قائل هستند.

این اعتبار می‌تواند در معاملات امروزی نیز به شکل دیگری کاربرد داشته باشد. شاید جایی مثل صنایع خدماتی و تولیدی. برای مبادلات و معاملات اوراق بهادار در شکل اولیه، پول نقد واریز و عملا کالای فیزیکی خرید و فروش می‌شد، اما با ایجاد سامانه‌های تبادل اسناد در سطح ملی می‌توان اوراق بهادار را به عنوان سرمایه استفاده کرد یا حداقل به صورت یکپارچه وجه آن را پرداخت کرد تا مشتری و فروشنده، دیگر درگیر کار بانکی نشوند و تنها به کار اصلی خود بپردازند.

با وجود پیچیده بودن موضوع معاملات اوراق الکترونیک در این قسمت و در ادامه معرفی سامانه پرداخت ملی قصد داریم به برخی از سامانه‌های اسنادی اشاره کنیم.

برخی سامانه‌ها برای مبادله و تسویه‌حساب نیاز به تکمیل بودن حساب طرفین دارند، در نتیجه بسیاری از مبادلات و خریدها مانند خرید سهام و اوراق بهادار یا هر نوع خرید دیگر نیاز به نقدینگی دارد. از طرفی بسیاری از مشتریان اوراق بهادار خود را در بانک سرمایه‌گذاری می‌کنند یا خود بانک صاحب اوراق است و می‌تواند از آنها به عنوان ضامن پرداخت یا همان وثیقه استفاده کند.

سامانه‌های تسویه ناخالص نسبت به پایاپای خالص نیاز به مقدار نقدینگی بیشتری در حساب‌های طرف تسویه دارند که این موضوع کار را برای طرفین هزینه‌دار می‌کند، اما برای رفع این مشکل سامانه‌های تسویه اوراق بهادار الکترونیکی به سامانه‌های تسویه ناخالص آنی متصل می‌گردند.

در صورتی که موجودی حساب تسویه یکی از طرفین برای انجام تسویه کافی نباشد، بخشی از اوراق بهادار به صورت وثیقه، توسط تسویه‌کننده که در بیشتر موارد بانک مرکزی است ضبط شده و در ازای آن نقدینگی از طرف تسویه‌کننده به حساب موسسه مالی واریز می‌شود. این نقدینگی به پشتوانه وثیقه اوراق بهادار است، لذا خطر پذیری (ریسک) اعتباری ناشی از احتمال عدم ایفای تعهدات (پرداخت نکردن) با این راه‌حل مرتفع می‌شود.

استفاده از ترکیب سامانه تسویه ناخالص آنی و تسویه اوراق بهادار الکترونیکی در یک مجموعه، علاوه بر این‌که مزایای سامانه‌های تسویه ناخالص را دربردارد تا حد زیادی نیاز به نقدینگی در حساب‌های طرف تسویه را مرتفع می‌کند.

تابا سرنام سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی است که به منظور انطباق با استانداردهای بین‌المللی و تأمین نقدینگی ساتنا، تهیه شده و در حال اجرایی شدن است.

همان طور که در شکل می‌بینید، تابا به ساتنا متصل بوده و عملیات وثیقه‌گیری اوراق در قبال پرداخت پول به حساب‌های طرف تسویه از طریق این اتصال قابل انجام است.

همچنین این سامانه امکان الکترونیکی کردن (از صورت مادی خارج کردن Dematerialize) مواردی مانند صدور، انتشار، ذخیره‌سازی، انتقال، محاسبات سود و تسویه اوراق بهادار را دارد.

راه‌اندازی این سامانه با اهداف خاصی بوده است تا در سطح کلان راه‌حلی ارائه دهد. با این سامانه اوراق ذیل از حالت فیزیکی به الکترونیک تبدیل می‌شوند:

ـ اوراق مشارکت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

ـ اوراق مشارکت دولت و سازمان‌های دولتی

ـ سایر اوراق مشارکت‌ها با ریسک اعتباری صفر یا با تضمین دولت

این سیستم توسط لینک‌های ماهواره‌ای و خطوط اختصاصی زمینی از مراکزی مانند بانک مرکزی به بورس متصل می‌شود. این سامانه برای راه‌اندازی نیاز به تغییر ساختار در بانک‌ها نیز دارد که پیاده‌سازی با مدیریت بانک مرکزی در هر بانک باید اجرا شود.

در زمان انتشار اوراق باید یک کد Code ISIN به آنها اختصاص داده شود.

ـ در این سامانه 4 نوع حساب وجود دارد که به طور خلاصه عبارتند از:

این حساب‌ها برای نگهداری اوراق دارای سر رسید است و در سر رسید باید به فروشنده مجدد فروخته شوند در نتیجه نمی‌توان از این حساب چیزی فروخت.

از جمله اهداف این سامانه موارد ذیل را می‌توان نام برد:

ـ حفظ و نگهداری غیر کاغذی اوراق بهادار برای مشتریان از لحظه صدور تا مرحله انتقال به شخص ثالث.

ـ انتقال اوراق از طریق دریافت وجه از طریق ساتنا

ـ پشتیبانی از چرخه گردش اوراق بهادار

ـ تامین نقدینگی ساتنا با عملیات موسوم به ریپو  (Reposition)

ـ این سامانه باید بصورت میان روز نقدیندگی را تسویه کند (Intraday Liquidity Facility)

ـ با این سامانه دیگر اوراق به بانک‌ها صادر نمی‌شود. در حقیقت اوراق چاپ نمی‌شود که بتوان آنها را ارسال کرد. بانک‌ها میزان اوراق را در سامانه تعریف‌کرده و هر شعبه بانک می‌تواند هر مقدار که درخواست خرید داشت از سامانه تحویل مشتری دهد. آن هم تنها یک رسید مبنی بر انجام خرید است و دیگر خطرهای ناشی از سرقت یا مفقود شدن اوراق وجود ندارد.

ـ مشتری بدون مراجعه به بانک می‌تواند سود اوراق را در حساب خود داشته باشد.

ـ این سیستم می‌تواند زیرساخت سیستم مزایده الکترونیک اوراق بهادار باشد.

این سامانه‌ها با وجود تمام مزایایی که برای اقتصاد می‌توانند داشته باشند و گسترش خدماتی که ایجاد می‌کنند یک ضعف منطقی را نیز تقویت می‌کنند و آن این‌که اگر اقتصاد کلان شما با این سامانه‌ها همخوان نباشد متضرر می‌شوید و برای جبران این ضعف به عدم استفاده یا دور زدن سیستم روی خواهید آورد که این شکنندگی اقتصادی را ایجاد خواهد کرد.

در نهایت این‌که موضوع بر اساس استانداردهایی طراحی شده‌اند که ممکن است با سرعت گردش اقتصادی شما یکسان نباشند. این مشکل وقتی حاد می‌شود که شبکه‌هایی مانند CLS در هر روز بیش از یک میلیون دستور پرداخت ارزی به ارزش 10 تریلیون دلار را تسویه می‌کند. حال اگر موجی از سرمایه با این سامانه‌ها به کشور شما وارد شود و موج بزرگ‌تری از کشور شما خارج شود مشکل بحران اقتصادی آغاز خواهد شد.

بحران مالی سال 1997 جنوب شرق آسیا و نیز بحران سال 2009 به دلیل سرعت و حجم انتقال اعتبارات بوده است. تمام اینها در کنار هم یعنی سامانه‌های سودمند در سطح ملی باید به نوعی طراحی شوند که در اقتصاد عامل رشد باشند و تنها راه‌اندازی رایانه‌ای آن مدنظر نباشد. این نکته نشان از زیرساختی‌بودن و بین‌رشته‌ای‌بودن فناوری اطلاعات دارد که باید به آن بیش از پیش پرداخته شود.