گفتگو در مجلس مهمانی مولا‌نا

در مقدمه کتاب گفته شده است که مرحوم بدیع‌الزمان فروزانفر روی این کتاب کارکرده‌اند و کارشان هم خوب و کامل بوده است، ولی شما نسخه‌ای دیگر به دستتان رسیده که با استفاده از آن تصمیم به تصحیح و چاپ مجدد کتاب گرفتید.

این یک نسخه خطی است که در آرامگاه مولانا در قونیه وجود دارد و من آن را از سال 62 دارم؛ اما به دلیل مشغولیت بر کتاب «مجالس سبعه» به فیه‌مافیه نپرداختم. من بعد از کار استاد فروزانفر که حرف را در این زمینه تمام کردند نمی‌خواستم وارد این حوزه شوم. البته در این کتاب هم تمام توضیحات ایشان را آورده‌ام. اما در این نسخه حدود 40 صفحه وجود دارد که در چاپ مرحوم فروزانفر نبود و کاتب هم قید کرده است که من این قسمت را به خط شریف مولوی و به خط شریف خلیفه‌اش حسام‌الدین چلبی دیده‌ام.

آیا تفاوتی میان تعداد بخش‌های تصحیح شما و مرحوم فروزانفر وجود دارد؟

تصحیح مرحوم فروزانفر 74 فصل دارد و مقدار مطالب این فصل‌ها با یکدیگر تفاوت دارند، بعضی در چند صفحه و بعضی در چند سطر. اما در پیوست‌های نویافته که من ثبت کرده‌ام، بعضی‌ها یک بیت است یا یک صفحه و نیم و بعضی هم 2صفحه و مقدار این قطعه‌ها با آنچه مرحوم فروزانفر آورده بود بسیار متفاوت است.

مباحث کتاب فیه مافیه چگونه جمع آوری شده‌اند؟

در فیه مافیه مطالبی آمده است که در مجالس مهمانی مطرح می‌شد؛ مثلا مهمان‌ها به خانه مولانا می‌آمدند و اگر یک نفر یا چند نفر در مجلس سوالی می‌کردند مولانا جواب می‌داد و اگر کسی سوالی نمی‌کرد مولانا که خود یک منبعی از دانش و الهام بود، مطلبی را بیان می‌کرد.

گفتید بعضی از این قطعه‌ها فقط یک بیت است، یعنی مولانا در جلسه فقط یک بیت می‌خوانده و سپس مجلس تمام می‌شده است؟

شاید. تاکید می‌کنم شاید این قطعه‌ها شبیه تهیه درس استادان امروز باشد. مثل این که من خودم پیش از شروع کلاس مطالبی که قصد گفتن‌شان را داشتم یادداشت می‌کردم و ممکن هم بود که حرفی درباره آنها نزنم. مثلا ابتدای کلاس دانشجویی سوال می‌کرد و تا انتها بحث هم پیرامون آن مسأله بود. باید توجه کنیم که مولانا بعضی از ابیات مثنوی را هم در همین کتاب توضیح داده است. البته قطعات یا ابیاتی هست که ممکن است کسی آنها را برای مولانا می‌خوانده و او اندیشه و فکرش را تایید یا تکذیب می‌کرد.

کتاب فیه مافیه چه جایگاهی میان دیگر آثار مولانا دارد؟

مولوی 5 کتاب دارد که مشهورترین آن مثنوی معنوی است. یک و نیم برابر آن دیوان کبیر است. دیوان کبیر حدود 42 هزار بیت است؛ اما مثنوی 25676 بیت دارد. این کتاب به دلایل خاصی به اندازه مثنوی شهرت پیدا نکرده است، زیرا مولانا در غزلیات از شاعران قبل خود تقلید نکرده است و مطالبی در آنجا بیان کرده است که ذهن‌های عادی معتاد آن نیستند.

برای فهم غزل مولوی درست است که ما باید با صنایع ادبی و اصول شعری آشنا باشیم، اما با این آشنایی سطحی نمی‌توان آن معانی عمیق را فهمید. در میان کتاب‌های نثر، مجالس سبعه پیش از دیدار با شمس بوده است. به همین دلیل آن حال و هوای خاص مولانا را پس از دیدار با شمس ندارد. فیه ما فیه معتبرترین کتاب منثور مولانا بعد از مثنوی و دیوان کبیر است. مکتوبات هم اواخر حیات مولانا نوشته شده است و ارزش دیگر کتاب‌های مولانا را تا این حد ندارد.

کتابی که از شما به چاپ رسیده، به اعتلای فیه مافیه کمک شایانی کرده است. از طرفی در بازار کتاب می‌بینیم که نشرهای مختلف آثار بزرگ فارسی مانند مثنوی، دیوان کبیر، غزلیات سعدی و حافظ و... را کوتاه می‌کنند. به نظر شما این کار به ادبیات کلاسیک ما آسیب نمی‌زند؟

در این کار اگر درست خلاصه و توضیح داده شوند، به منظور آشنایی و دوستی دوباره مردم و جوانان با متون قدیم بسیار خوب است؛ اما کوتاه‌کردن و بریدن مطالب بدون پشتوانه موجب می‌شود جوانان ما از این متون بیشتر دلزده شوند و فراموش نکنیم که اگر متن درست کوتاه نشود در این صورت جوانان ما براحتی متوجه این مطلب می‌شوند و این مساله به ارزش متون ما ضرر می‌رساند. پس اصل این است که ما باید مراقب باشیم کتاب‌سازی نکنیم.

از طرف دیگر، کتابی مثل دیوان کبیر بسیار سنگین است و برای مردم عادی قابل هضم نیست. چاپ گزیده‌ای از آن موجب می‌شود کم‌کم دیوان کبیر و غزلیات مولانا میان مردم رواج پیدا کند. من در مقدمه شاهنامه که تصحیح کرده بودم هم توضیح داده‌ام که امروز به دلیل سختی‌های زندگی و پرداختن به دو سه شغل برای تامین معاش روزانه و جایگزینی مشغولیت‌های عمر تلف کن نظیر تلویزیون و توقف در صف‌های طولانی برای خرید فلان کالا و فروش به قیمت بالاتر و صرف مابه‌التفاوت آن در رفع نیازهای مادی روزانه، پرداختن به مطالعه در درجه سوم یا چهارم قرار داده شده است. گویی به گفته سعدی چنان قحط سال معنوی شده که یاران عشق را فراموش کرده‌اند.

با وجود این هرگاه از گرفتاری ایام مجالی دست دهد و دور از گره ناگشودنی ترافیک‌ها و آلودگی‌های متنوع گوشه امنی پیدا شود و شعری خوانده شود، بعضی شنوندگان دقیق‌تر گوش می‌دهند و احیانا قلم و کاغذ درمی‌آورند و بیت را یادداشت می‌کنند و این علاقه از دلبستگی‌های آنان به یادگارهای ادبی روزگار حکایت می‌کند. بنابراین در همین کتاب‌های کوچک است که شما می‌توانید با آثار بزرگ آشنا شوید. مثلا اگر در مورد شاهنامه باشد، شاید شما به‌واسطه خواندن آن درمی‌یابید که درون شما با فردوسی مربوط است و تشویق می‌شوید که به سراغ اصل آن کتاب بروید و بعد از آن دیگر نمی‌توانید شاهنامه را کنار بگذارید.

اگر کتاب‌هایی کوتاه مانند کتاب‌هایی که در اتوبوس‌ها گذاشته‌اند، تهیه شود حتی اگر مردم آنها را با خود ببرند ایرادی ندارد و این کار بسیار خوبی است.

در این دنیای پرهیاهو با مشغله‌های زیاد فکری، اگر کسی برای فراغ خاطر بخواهد این کتاب را مطالعه کند، فیه مافیه چه ارمغانی برای او خواهد داشت؟

من به خوانندگان این کتاب پیشنهاد می‌کنم ابتدا قطعات کوتاه و نویافته انتهای کتاب را بخوانند، زیرا این بخش چکیده حرف‌های مولاناست و هر کدام یک دریا حرف دارد. مثلا مطالب دفتر ششم مثنوی هم فشرده 5 دفتر دیگر است و من در زمان دانشجویی به پیشنهاد یکی از استادان بزرگ، ابتدا از دفتر ششم مثنوی آغاز کردم، زیرا دفتر ششم زمانی نوشته شده که مولانا می‌دید زندگی درحال سپری شدن است و کاروان عمر در حال کوچ کردن. به همین دلیل حرف‌ها خلاصه‌تر و بسیار پرمغزتر بیان شده‌اند.

حورا نژادصداقت