قاتل ‌زنجیره‌ای ‌در ‌دستان ‌شما

در ایران سالانه بیش از 60 میلیارد نخ سیگار دود می‌شود که‌ این میزان رقمی ‌بیش از هزار و 700 میلیارد تومان را دربرمی‌گیرد. آمار نشان می‌دهد تولید داخلی محصولات دخانی در سال 86 ، بالغ بر 27 میلیارد و 300 میلیون نخ بوده است که بر اساس اعلام مدیرعامل شرکت دخانیات، این میزان در سال 87 به بیش از 44 میلیارد نخ افزایش یافته است‌‌‌که بیش از 23 میلیارد نخ از طریق واردات رسمی ‌تامین و 5/8 میلیارد نخ نیز به صورت قاچاق وارد کشور شده است.

10 میلیون ایرانی، حدودا ‌‌سالی هزار و100 میلیارد تومان سیگار دود می‌کنند و سالانه 60 هزار ایرانی قربانی سیگار می‌شوند‌.

بر اساس آخرین آمار ارائه شده در زمینه مصرف سیگار 25 تا 27 درصد مردان بالای 15 تا 16 سال و همچنین 5/3 تا 4 درصد زنان در کشور سیگار می‌کشند. همچنین هر چه سطح سواد در قشر جوان و تحصیلکرده افزایش یابد مصرف سیگار بویژه در زنان تحصیلکرده افزایش می‌یابد. جایگزین کردن چیزی به جای سیگار در باور زنان در مقایسه با مردان بسیار سخت‌تر است.

با توجه به آن که نسبت مردان سیگاری نسبت به زنان 6 تا 7 درصد بیشتر است، انتظار این است که مرگ و میر ناشی از سیگار در میان مردان بیشتر از زنان باشد. این در حالی است که 3 تا 4 درصد زنان سیگار می‌کشند، اما به علت این که زنان بیشتر در معرض دود سیگار هستند، تعداد بیشتری از زنان سالانه جان خود را به علت دود سیگار از دست می‌دهند.

طی مطالعه‌ای در دانشگاه‌ها مشخص شد هنگام ورود دانشجویان به دانشگاه، متوسط مصرف سیگار میان آنها با سطح جامعه تفاوت دارد. این در حالی است که در سال آخر تحصیل این افراد، میزان مصرف سیگار در آنها افزایش یافته است که متاسفانه در گروه‌های پزشکی بیش از دیگر گروههاست.

مرگ برای همسایه

کشورهای اروپایی سال‌هاست با ایجاد محدودیت‌های جدی برای ممانعت از گرایش به مصرف دخانیات در کشورهای خود می‌کوشند. این کشورها از سال‌ها پیش مبارزه شدید با مصرف دخانیات را گسترش داده‌‌اند و علاوه بر وضع مالیات بسیار سنگین بر مواد دخانی، منع تبلیغات برای سیگار و عدم فروش آن به افراد کم سن و سال و در نظر گرفتن جریمه‌های سنگین برای شرکت‌های دخانی محدودیت‌های روزافزونی را برای فعالیت شرکت‌های بزرگ و جهانی دخانی قائل شده‌اند و در عوض این شرکت‌ها را به نوعی به گسترش فعالیت زیانبار خود در خارج مرزهای این کشورها تشویق می‌کنند. شرکت‌‌های دخانی چند ملیتی نیز با تشدید محدودیت‌های فراروی فعالیت سودآور خود در کشورهای اروپایی که خاستگاه بیشتر آنان است، مدت مدیدی است که کشورها و مناطق خاصی را به عنوان هدف انتخاب و تجهیزات و محصولات بی‌کیفیت خود را به آنجا منتقل کرده‌اند.

این در حالی است که رواج مصرف دخانیات در میان قشر جوان و نوجوان کشورهای هدف بسرعت در حال گسترش است‌‌ و هزینه‌های جانبی بسیاری را بویژه در بخش بهداشت و درمان بر اقتصاد آنها تحمیل می‌کند و مانع پیشرفت و ترقی آنها می‌شود.

مبارزه جهانی با بلای جهانی

سیگار و تنباکو دومین علل مرگ و میر در دنیاست. در سال 1987 کشورهای عضو سازمان بهداشت جهانی با تعیین یک روز با عنوان روز جهانی بدون دخانیات توجه همگان را به مضرات و خطرات استفاده از دخانیات جلب کردند. روز جهانی بدون دخانیات هر سال در31می‌مصادف با 10 خرداد برگزار می‌شود. هر ساله بصورت سمبولیک شعاری برای این روز در نظر گرفته می‌شود . شعار روز جهانی بدون دخانیات سال 1385 این بود:‌ «دخانیات به هر شکل و نوعی کشنده است.» شعار سازمان بهداشت جهانی در سال 1386 «نوجوانی بدون دخانیات» عنوان شده بود. سال گذشته نیز شعار محیط‌های عاری از دخانیات مطرح شد.

شعار امسال سازمان جهانی بهداشت «تصاویر و پیام‌های هشداردهنده آری، تعابیر فریبنده و گمراه‌کننده هرگز» است.

قانون وارد می‌شود

ممنوعیت قانونی مصرف دخانیات آرزویی دیرینه محسوب می‌شود. پس از پیروزی انقلاب، گروهی از متخصصان و کارشناسان دور هم جمع شدند و جنبش مذهبی اجتماعی تشکیل دادند تا با مصرف دخانیات و کارخانجات سیگارسازی مقابله کنند. آنها می‌کوشیدند تولید تنباکو، مصرف دخانیات در اماکن عمومی ‌و تبلیغ دخانیات و اقلام مختلف سیگار را محدود کنند. برای اولین بار در سال 1369 طرحی با عنوان نحوه کاهش و حذف تدریجی استعمال دخانیات تدوین و به مجلس ارائه شد. این طرح موافقان و مخالفان خود را در مجلس داشت، ولی سرانجام دیماه سال 1370 از تصویب مجلس شورای اسلامی‌ گذشت. اما این پایان ماجرا نبود. شورای نگهبان این طرح را به دلیل داشتن بار مالی برای دولت مغایر با قانون اساسی تشخیص داده و رد کرد.

اصرار نمایندگان مجلس بر مصوبه خود موجب شد این طرح به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال شود. با گذشت حدود یک سال در سال 1371 مجمع تشخیص مصلحت نظام ضمن تایید نظر شورای نگهبان، مقرر کرد دولت درخصوص چگونگی نحوه کاهش استعمال دخانیات بررسی کامل به عمل آورد و با توجه به اختیارات قانونی خود راسا اقدامات اجرایی مربوط را معمول دارد یا برای تهیه لایحه پیشنهادی و تقدیم به مجلس شورای اسلامی‌ اقدام کند. هر چند لایحه‌ای در این خصوص تدوین نشد،‌ اما پس از گذشت حدود 2 سال در سال 1373 اولین بخشنامه پس از انقلاب برای محدود کردن کنترل دخانیات از سوی هیات دولت صادر شد.

این بخشنامه 6 ماده‌ای که زیر آن امضای معاون اول رئیس جمهور وقت، حسن حبیبی به چشم می‌خورد و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌، وزارت صنایع و سازمان صدا و سیما در تهیه آن نقش داشتند، در اولین ماده خود آورده است که: «برای حفظ حقوق و تامین سلامت افراد جامعه در برابر بیماری‌های ناشی از استعمال دخانیات و کاهش هزینه‌های درمانی کشور، کلیه دستگاه‌های اجرایی موظفند این تصویب نامه را اجرا کنند.» دولت در سوم مرداد 73 این طرح را تصویب و به تمام دستگاه‌ها ابلاغ کرد اما هیچ‌گاه ‌این بخشنامه به اجرا در نیامد.

متعاقب آن در سال 1376 آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و دیگر مواد دخانی در اماکن عمومی ‌به تصویب هیات وزیران رسید. در ماده 1 این تصویب‌نامه آمده است که به منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تامین سلامت آنها در برابر زیان‌ها و بیماری‌های ناشی از استعمال دخانیات، استعمال هر نوع سیگار و دیگر مواد دخانی در اماکن عمومی ‌مسقف به هر نحو ممنوع است. اما این تصویب‌نامه هم عاقبتی بهتر از قبلی نیافت و به علت مقاومت بخش‌هایی خاص این تصویب‌نامه نتوانست جنبه اجرایی پیدا کند.

با وجود این تجارب ناموفق بار دیگر در مجلس ششم طرح جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات در کمیسیون بهداشت و درمان مطرح گردید اما عمر مجلس ششم به تصویب آن قد نداد و طرح، همچنان در مرحله تدوین باقی ماند.

هر چند همزمان با این اقدام لایحه‌ای نیز از سوی وزارت بهداشت درخصوص مبارزه با دخانیات تدوین شده بود و برای تصویب به هیات دولت تقدیم شده بود، اما آن لایحه نیز هیچ‌گاه از هیات دولت خارج نشد.

با شروع به کار مجلس هفتم مجدداً طرح مذکور با تغییرات ساختاری این بار با 18 ماده و 5 تبصره در دستور کار مجلس قرار گرفت و سرانجام پس از کش و قوس‌های فراوان در 5 مهر 85 به تصویب رسید و پس از چندبار رفت و برگشت بین مجلس و شورای نگهبان سرانجام این قانون به تصویب نهایی رسید و برای اجرا از سوی رئیس جمهور ابلاغ شد.

در این قانون مفاد پراهمیتی درخصوص کنترل و کاهش مصرف دخانیات وجود دارد. هر چند این قانون نیز به‌طور کامل اجرایی نشده است اما اجرای قسمت‌هایی از آن، این امید را در دل‌ها نگاه می‌دارد که سرانجام این قانون می‌تواند آرزوهای بزرگ طراحان و حامیان خود را برآورده کند.

بدتر از سیگار

قلیان هم مانند سیگار سم نیکوتین دارد و اعتیادآور است و جا افتادن مصرف قلیان به عنوان تفریح یک اشتباه بزرگ فرهنگی است که متاسفانه فقط در منطقه خاورمیانه و شرق مدیترانه رایج است.

مصرف یک بار قلیان، برابر با 70 تا 100 نخ سیگار است. در حدود 80 درصد افراد جامعه از مضرات مصرف سیگار اطلاع دارند، اما عده کمی‌ از مردم درخصوص زیان‌های قلیان آگاهند.

دلیل این انگاره نادرست عدم اطلاع رسانی کافی به مردم است. به همین دلیل آنها فکر می‌کنند قلیان کمتر از سیگار ضرر دارد.

قلیان بخصوص در چند سال اخیر به دروازه ورود نوجوانان به استعمال مواد دخانی و دیگر بزهکاری‌ها تبدیل شده است. استعمال دخانیات بین نوجوانان 13 تا 15 سال از سال 82 تا 86 دو برابر شده و از 1/14درصد به 4/26درصد رسیده است.

اهمیت مصرف قلیان در میان نوجوانان در این است که علاوه بر این‌که مضرات آن به مراتب بیشتر از سیگار است اما اکثراً نوجوانان و کودکان به علت این‌که مصرف قلیان قبح سیگار را ندارد عموماً در کنار پدر و مادرشان قلیان مصرف می‌کنند و بعد از آن به مصرف این ماده دخانی در میان گروه سنی همسال می‌پردازند.

پس از سال‌ها هشدار درخصوص مضرات قلیان بر اساس قانون جامع کنترل دخانیات از 2 سال قبل در سراسر کشور توزیع و استعمال دخانیات از جمله قلیان در اماکن عمومی‌ همچون سفره‌خانه‌های سنتی، رستوران‌ها و هتل‌ها ممنوع شد.

طبیعتا این امر اعتراض کسانی را که درآمدشان کاهش می‌یابد، در پی دارد. قهوه خانه‌داران معتقدند با این کار 90 درصد درآمد قهوه خانه‌ها کاهش یافته است.

این وضعیت جدید اگر چه از نظر متصدیان این اماکن به نوعی موجب کاهش تعداد مراجعان و همچنین کاهش درآمد آنها می‌شود، اما به عقیده بسیاری از افراد و حتی متصدیان اماکن عمومی‌ می‌توانست سلامت و آرامش را به جامعه هدیه کند اما این تصمیم دوامی ‌نیاورد و کم‌کم تبصره‌هایی به آن اضافه شد.

هرچند بر اساس قانون جامع کنترل دخانیات عرضه قلیان در اماکن عمومی‌ کماکان ممنوع است،‌ اما در اولین اقدام در بخشنامه وزیر کشور به اماکنی که مجوز قهوه‌خانه با ذکر مجوز عرضه قلیان دارند اجازه عرضه قلیان را داد. البته بیشترین عرضه کنندگان قلیان اماکنی غیر از قهوه‌خانه‌ها از جمله رستوران‌های سنتی، تفریحگاه‌ها و سفره خانه‌ها هستند که اتفاقا جوان‌ها بیشتر به‌این مراکز می‌روند و کمتر به قهوه‌خانه‌های قدیمی‌مراجعه می‌کنند. متاسفانه‌ این اماکن همچنان به کار خود ادامه می‌دهند.

در کنار تمام این اقدامات مفید باید اذعان کرد جمعآوری قلیان‌ها بتنهایی تاثیری در کنترل مصرف دخانیات ندارد. اگر فرهنگ سازی قوی انجام نشود، شاهد تبعات جمع‌آوری قلیان مانند رفتن قلیان به خانه‌ها خواهیم بود.

برای حل این مشکل باید شرایط افرادی که به کشیدن قلیان اقدام می‌کنند، در نظر گرفته شود و نه فقط به واسطه فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی، بلکه با ایجاد تفریحگاه و مراکز ورزشی و ارائه خدمات به صورت رایگان به حل این مشکل پرداخته شود.

به امید روز بی سیگار

روز جهانی بدون دخانیات عنوان بسیار زیبایی است ولی دست یافتن واقعی به چنین روزی بسیار دور و شاید ناممکن باشد. امروزه مصرف سیگار به صورت یک عادت در جوامع مختلف و گروه‌های سنی مختلف در آمده است . بیشتر افراد سیگاری مدعی‌اند سیگار باعث کاهش عصبانیت و تنش و رفع اضطراب و خستگی و به آرامش رسیدن می‌شود و ترک آن این مشکلات را تشدید می‌کند.

طبق گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت سالانه از 300 میلیارد دلار درآمد شرکت‌‌های دخانیات 200 میلیارد دلار آن سود خالص است. طبیعی است این شرکت‌ها به هیچ وجه نمی‌خواهند سود هنگفت خود را از دست بدهند. از سوی دیگر، صاحبنظران پزشکی توصیه می‌کنند هیچ فردی چه به صورت فعال و چه غیرفعال نباید در معرض دود دخانیات قرار گیرد و در این میان حفاظت از سلامت افراد غیرسیگاری به عهده دولت‌هاست.

اما‌کنترل مصرف دخانیات کار ساده‌ای نیست. تصویب یک قانون بتنهایی نمی‌تواند ضمانت اجرایی آن قانون را به همراه داشته باشد.

اجرای کامل قانون جامع مبارزه با دخانیات نیازمند زمینه‌سازی اولیه و آماده کردن جامعه است با این حال، این کار بتنهایی از سوی دولت و بدون همکاری مردم و سازمان‌های مردمی ‌امکانپذیر نیست.

علی اخوان بهبهانی