خانه شمعدانی اجتماعی یا معناگرا

به ثمر نشستن ماجرای خواستگاری پسر خانواده از خواهر شریک جنوبی‌اش، مسافر عرب که از طریق الهام، به همسر حاجی رحمان به جای مادر اصلی‌ و متوفی‌اش میل پیدا می‌کند و یا کودک پرورشگاهی که باانگیزه دیدار مادر، به حرم امام هشتم(ع)‌ می‌رود و نظایر آنها، جلوه‌هایی از توجه و ترویج همین درونمایه است.

در خانه شمعدانی، مسائل و سوژه‌هایی پیش‌روی‌مان قرار می‌گیرند که ریشه‌ در واقعیت‌های اجتماعی و خانوادگی دارند. چنین رویکردی، اگر چه از جنبه‌های مختلف، این مجموعه را واجد اهمیت و ارزش می‌کند، لیکن، این گرایش زمانی چالش برانگیز می‌شود که به نظر می‌آمد توجه به موضوع، بیشتر از موضع احساسی و یا مراتبی از رویا و الهام است که انجام می‌گیرد.

وقایع داستان، در مشهد می‌گذرد. مکانی که در هیات خراسان بزرگ از گذشته‌های بسیار کهن نمودی غنی و پر صلابت داشته از پیشینه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و علمی برخوردار است، همچنین وجود مزار با برکت امام رضا(ع)‌ فضای دیگری به این خطه داده، از این رهگذر، توانسته به نقطه اتصال خرده فرهنگ، نژاد و اقوام گوناگون ایرانی‌ای بدل گردد که برای زیارت آن امام همام، به این دیار می‌روند.

خـانـه شـمـعدانی کوشیده با همین حساسیت و درونمایه داستان‌هایش را سامان بخشد، اما در این زمینه،‌ از میان خصال و ویژگی‌هایی که برای این حوزه جغرافیایی برشمردیم، محور قرار دادن مشهد، امام هشتم شیعیان(ع)‌ و ربط دادن گاه بیش از حد عاطفی و حتی صحنه و سکانس‌های اصلی و نقطه اوج‌های داسـتـان، از بـاور‌پـذیری اثر می‌کاهد. گستردگی این کاستی، به صورتی است که می‌‌توان آن را به غالب تولیدات مشابه،  تعمیم داد.

در این‌گونه آثار که معمولا با مزار یکی از امامان یا امامزاده‌ها‌ حوادث شکل قرار می‌گیرند و حضور در آنها یا توسل کردن به آن بزرگان، مایه گشایش گره و مشکل می‌شود رویکرد اثر، به وجه عقلانی موضوع کمتر بوده، بر جنبه احساس و الهام و به بیانی دیگر نگاه بسیار فردی و درونی شخصیت، تاکید دارد.

عدم توازن و ارتباط مستحکم و غنی بین خرد و روح یا عقلانیت و تجربه‌های عاطفی و رویایی، به چنین تولیداتی جلوه‌هایی می‌دهد که مخاطب را برای پذیرش عمیق و موثرتر با سختی‌هایی روبه‌رو خواهد کرد.

اگر بخواهید با این معیار، هر کدام از قسمت‌های پخش شده را داوری کنیم، می‌توان به بخش‌‌هایی نظیر «درد مشترک» را که به موضوع بدبینی دو کودک عراقی و ایرانی، در ارتباط با جنگ تحمیلی و هجوم آمریکا به منطقه و سپس همگرایی آنها می‌پردازد، اشاره کرد.

در این قسمت به علت تعامل و تعادل مطلوب و اصولی، منطق و احساس (یا ایمان)‌ سوژه‌ای انسانی و اخلاقی، به گونه‌ای شکل گرفته که می‌تواند تعمیق ارتباط با مخاطب و افزایش وسعت ایشان را به همراه داشته باشد.

ساخت تولیدات معنویت گرایانه یا دین‌مدارانه، با محوریت پیشوایان معصوم(ع) یا فرزندان و نوادگان آن بزرگواران‌ به موازات نکته‌ای که اشارت رفت، به آفت سطحی‌بینی‌های دیگری، مبتلاست. با تماشای چنین‌آثاری، انتظار و هدف اصلی‌ آن است که مخاطب نسبت به تعالیم و آموزه‌های دینی، از نگاه آن راهنمایان و راهدانان الهی، به گونه‌ای به روز، کاربردی و عمیق‌تر، دست یابند. در این میان، آنچه بیشتر در معرض دید مخاطبان قرار می‌گیرد، رفع مشکلات مادی و خانوادگی و مانند آنهاست. در این مجموعه، با وجود ‌آن که اهداف مادی از گرایش به بزرگان دین، مقداری کمتر به چشم می‌آید، اما در مقابل، تلاش چندانی برای بالا بردن معرفت مخاطب از اندیشه‌های امام رضا(ع)‌ در زمینه‌های مختلف اعتقادی، اخلاقی، سیاسی و دیگر موارد، از خود نشان نمی‌دهد.

«خانه شمعدانی» برای نمایاندن مضامین‌اش، ساختاری را پیشه کرده که مشابهش را بسیار دیده و نظاره می‌کنیم. مکان‌های عمومی‌، نظیر آرایشگاه، آژانس تاکسی، هتل یا مسافرخانه، دفتر روزنامه، چایخانه و نظایر آنها، همیشه محل‌هایی بوده‌اند تا روایت‌هایی با مضامین معمولا خانوادگی و اجـتماعی‌، نمایش داده شوند. این وضعیت، در این مجموعه به خانه‌ای مبدل شده که زوار امام رضا(ع)‌ برای استراحت به آنجا می‌آیند. وجود زائران، به همراه حضور افراد خانواده حاجی رحمان که تعدادشان هم قابل توجه است، فضای فراخی را برای متن فراهم می‌کند تا اثر به تـعدد، تنوع و تجربه‌های گوناگون و خلاقه‌تری برای نمایش سوژه دست یابد. با این وجود، با کندوکاوی گذرا پیرامون پردازش شخصیت‌ها و چگونگی شکل‌گیری وقایع و نقطه اوج‌ها، درمی‌یابیم «خانه شمعدانی» نتوانسته زمینه پرکشش‌تری را در ساختار شخصیت و وقایع درام، به وجود آورد.

«خـانه شمعدانی» از زمره آثاری است که شخصیت و رویدادهای قابل پیش‌بینی دارد. این وضعیت، بر دشواری کار فیلمنامه‌نویس افزوده، او را ناگزیر می‌نماید تا برای جذابیت دلنشین‌تر متن، به تمهیدات هنرمندانه بکر و زیباتر دیگری روی‌آورد.

این مجموعه تولید بخشی از تشکیلات رسانه ملی است که مسوولیت توجه به خرده‌فرهنگ آداب، عقاید و مسائل و نیازهای بومی را بر عهده دارد. در چنین بستری، در صورتی که شخصیت و تیپ‌سازی‌ها یا موضوع، مشکلات و رویدادها، رنگ محلی و منطقه‌ای‌تری را به خود گیرد و افزون بر موقعیت مذهبی و گویش، از دیگر مظاهر فرهنگی و واقعیت‌های خطه خراسان بهره گرفته می‌شد، اثر می‌توانست مرتبت آگاهی‌بخش‌تری را پیدا کند.

«خـانـه شـمـعـدانی» مشعشع از روشنایی مهر، عطوفت، جوانمردی و ارزش‌های اخلاقی، انسانی و دینی است. این مجموعه سرشار از فضایی لطیف و معنوی بوده که پرداخت منطقی و دراماتیکی باورپذیرانه و خلاقانه‌تر می‌تواند به آن موقعیت راهگشا و تعالی‌بخش‌تری دهد.

محمدرضا کریمی