ارتقای آمادگی در برابر بحران زلزله‌

الف) تخریب‌های گسترده که تلفات انسانی بالا و خسارت‌های مالی به جا می‌گذارد.

ب)‌ به دلیل تاخیر در تشخیص دقیق محل وقوع زلزله ساعات طلایی کمک رسانی از دست‌رفته و آمار تلفات ثانویه بالا می‌رود.

پ)‌ به علت ناآشنایی مردم با عملیات خودامدادی و نداشتن امکانات کافی تا زمان رسیدن نیروهای امدادی تعداد زیادی از مصدومان جان خود را از دست می‌‌دهند.

ت)‌ به علت ناآشنایی مردم با عملیات پناهگیری حین زلزله و اقدامات ایمنی میزان تلفات و مصدومان زیاد است.

کاهش خطرپذیری لرزه‌ای و ارتقای آمادگی‌

برای کاهش خطرپذیری لرزه‌ای که هدف اصلی گسترش دانش و پژوهش‌های زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله‌ است باید 3 اقدام به صورت موازی انجام گیرد:

1- بهسازی مستحدثات‌

2- توسعه خطراندیشانه‌

3- کسب و حفظ و ارتقای آمادگی برای رویارویی با بحران‌های احتمالی‌

بهسازی مستحدثات موجود و توسعه خطراندیشانه هر دو مستلزم گذر زمان هستند و حتی در صورت وجود توان اقتصادی و فنی کافی به دلیل تنوع سازه‌های آسیب‌پذیر و گستردگی کشور به چندین مرحله اجرایی نیاز دارند. این در حالی است که زلزله بعدی ممکن است به طور ناگهانی بخشی از کشور را در بر بگیرد.

بنابراین آمادگی جامعه در تمامی جنبه‌ها برای وقوع زلزله و شرایط بحرانی ضروری است. علاوه بر جنبه‌های مربوط به آمادگی فیزیکی مستحدثات در برابر زلزله که بیشتر به حوزه مهندسی زلزله مربوط است، دیگر جنبه‌های این آمادگی عبارتند از:

الف)‌ آمادگی مردم برای رویارویی با سانحه که از مهم‌ترین مسائل است و بدون آن سایر آمادگی‌ها به نتیجه مطلوب نمی‌رسد و شامل چند بخش است:

- آمادگی روحی تا در صورت وقوع زلزله دچار ترس و وحشت نشوند.

- داشتن آگاهی و توانمندی کافی برای خود امدادی در سطح خانواده، محله، محل کار و...

ب)‌ آمادگی مسوولان برای مدیریت سانحه که برای شهرهای بزرگ یک ضرورت جدی است و شامل موارد زیر است:

- زیرنظرگیری شبانه‌روزی‌شبکه لرزه‌نگاری کشور.

- آموزش مدیران برای شرایط اضطراری.

- ‌تدوین یک سامانه مدیریتی سلسله مراتبی برای مدیریت در سطوح مختلف از محلی تا ملی که در آن با توجه به ابعاد سانحه سطح مدیریتی مناسب برای اداره سانحه در نظر گرفته شود.

- تهیه طرح بازسازی و بازتوانبخشی برای شهرهای کشور براساس اولویت آنها از نظر خطر زلزله، آسیب‌پذیری و وجود عناصر ارزشمند ملی، اقتصادی و...

پ)‌ آمادگی نیروهای امدادی برای امدادرسانی بموقع و موثر از طریق آموزش و مهیا شدن تسهیلات و تجهیزات کافی و مناسب.

ت)‌ آمادگی بخش‌های درمانی جامعه برای پذیرش تعداد زیاد مصدوم و مجروح در زمانی کوتاه.

ث)‌ آمادگی نیروهای انتظامی کشور برای حضور موثر در منطقه و برقراری امنیت.

سناریوی زلزله‌

برای تهیه یک سناریوی مناسب از شرایط پس از زلزله در یک منطقه شهری به اطلاعات زیر نیاز است:

1)‌ نقشه‌های ریز پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای که در آنها میزان انواع خطرهای هفتگانه زلزله با بالاترین دقت ممکن نشان داده شده است.

2)‌ آمار دقیق انواع ساختمان‌ها و تاسیسات موجود در مناطق و توزیع آنها در بخش‌های گوناگون.

3)‌ نمودارهای شکست‌پذیری انواع مستحدثات اعم از ساختمان‌ها و تاسیسات گوناگون که در آنها میزان آسیب وارده بر حسب شاخص مناسبی بیان شود.

4)‌ توزیع جمعیت در زمان وقوع زلزله که به ساعت و فصل وقوع و چند عامل دیگر بستگی دارد. هر منطقه شهری ممکن است در «حوزه تاثیر» چند چشمه لرزه‌زا قرار گیرد. بنابراین باید به تعداد آن چشمه‌ها برای منطقه شهری نقشه‌های ریز پهنه‌بندی خطرهای زلزله تهیه شود.

سپس براساس توزیع ساختمان‌ها و استفاده از منحنی‌های شکست‌‌پذیری مستحدثات میزان آسیب‌های وارده برآورد شود. یعنی تعداد نقشه‌های آسیب‌دیدگی فیزیکی مستحدثات در هر منطقه شهری حداقل به تعداد چشمه‌های لرزه‌زایی است که آن منطقه شهری در حوزه تاثیر آنها قرار دارد. نکته دیگر این که نحوه برآورد آسیب‌های انسانی براساس نقشه‌های آسیب‌دیدگی فیزیکی مستحدثات است. باید توجه کرد توزیع جمعیت در سطح شهر در این زمینه عامل مهمی است. عامل مهم و تاثیرگذار دیگر زمان و ساعت وقوع زلزله است. براساس این عامل باید برهه‌های زمانی مختلفی را برای وقوع زلزله فرض کرد. حداقل تعداد این برهه‌ها برابر 2 است که ساعات شب یا روز را بیان می‌کند.

جمع‌بندی‌

ارتقای آمادگی جامعه برای رویارویی با بحران‌های آینده و دوام آوردن در برابر ضربات سنگین آنها به یک برنامه‌ریزی جامع و گسترده نیاز دارد. از آنجا که بخش عمده‌ای از این برنامه با مردم از تمامی طبقات و اقشار سروکار دارد، نقش علوم انسانی و بویژه جامعه‌شناسی و روان‌شناسی در این زمینه بسیار مهم است. توانمندی جامعه در برابر سوانح نیز که در علوم انسانی تاب‌آوری‌ (Resilience) نامیده می‌شود موضوع مهمی است و باید برای تقویت و افزایش آن تلاش کرد.

دکتر محمود حسینی
دانشیار پژوهشکده مهندسی سازه پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌‌شناسی و مهندسی‌زلزله و عضو قطب علمی مدیریت خطرپذیری کشور.