دلیل آفتاب؛ روایت صادقانه از جنگ‌ تحمیلی

مستندی با موضوع «آغازگری جنگ» که پیرامون سوالات و شبهاتی که از سوی دشمنان با هدف تخریب و عناد برای نسلی که دوره امام‌خمینی‌(ره) را درک نکرده‌اند، مطرح می‌شد.

محمدی در این مستند تلاش کرده تا یک اثر متفاوت از تردیدهای مرتبط با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را جلوی دوربین ببرد و در این راستا علاوه بر اسناد موسسه از اسناد خارجی و نظرات کارشناسی هم استفاده کرده است.

به گفته کارگردان این اثر، دلیل آفتاب را هر آن که در مراسم رونمایی تماشا کرده، نظر مثبتی درباره آن داشته. در ادامه گفت‌و‌گوی ما را با محمدی، کارگردان این مستند خواهید‌ خواند.

شما بخشی از تاریخ معاصر کشورمان را بدون جانبداری و ایدئولوژیک خاص در مستند دلیل آفتاب به تصویر کشیده‌اید. برای شروع بد نیست روایتی کوتاه از مسیری که این مستند از شکل‌گیری ایده تا رونمایی نسخه نهایی طی کرده است داشته باشید.

تهیه‌کننده این مستند موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی‌(ره) است. در این مرکز قسمتی وجود دارد به نام «مرکز رصد». در این مرکز بر اساس فراوانی شبهاتی که دشمنان پیرامون امام‌خمینی‌(ره) ایجاد می‌کنند موضوعات را اولویت‌بندی می‌کنند.

بنا بر تشخیص این مرکز، شبهات پیرامون آغازگری جنگ تحمیلی زیاد بود. به طوری که به هدف تخریب و عناد برای نسلی که دوره امام‌ خمینی‌ (ره) را درک نکرده‌اند صحبت از این می‌کردند که صدام آغازگر جنگ نبوده و امام‌خمینی بوده که جنگ را آغاز و اصرار بر ادامه آن کردند! البته مبحث ادامه جنگ خود موضوع یک مستند جداگانه است. چون یکی دیگر از مواردی که مطرح می‌شود پیرامون این است که بعد از فتح خرمشهر صدام و چند کشور دیگر پیشنهاد صلح دادند، پس چرا امام‌خمینی این پیشنهاد را نپذیرفتند! علی ایحال آنچه در قسمت اول مجموعه مستند دلیل آفتاب ما به آن پرداختیم مبحث آغازگری جنگ تحمیلی بود.

چون پیرو شبهاتی که از سوی دشمنان راجع به این موضوع مطرح می‌شود ادعاهای غیرمستندی هم می‌آورند. در حالی که ادعای غیرمستند هیچ سندیتی ندارد و دشمنان این ادعاها را بر اساس منافع حزبی و ایدئولوژیک خودشان مطرح می‌‎کنند. ما که در دوران انقلاب و دفاع مقدس بودیم به خوبی می‌دانیم که آغازگر جنگ امام خمینی نبودند و صرفا جمهوری اسلامی نوپا باعث تحریک صدام حسین شد که به خاک ایران تجاوز کند، اما نسل جوان که امام‌خمینی را ندیده و درک نکرده وقتی با چنین شبهاتی روبه‌رو می‌شود شک می‌کند.

تولید این مستند حدودا چقدر طول کشید؟
بنا بر گفته حجت‌الاسلام والمسلمین علی کمساری، رئیس موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(ره) در موضوع دفاع مقدس شبهات متعددی مطرح است که بیشتر آنها به موسسه ارتباطی ندارد، اما آن بخش که مربوط به فرماندهی حضرت امام (ره) در دفاع مقدس است، جزو ماموریت موسسه محسوب می‌شود که ظاهرا قرار است یک بار برای همیشه در قالب مستند پاسخگوی این شبهات باشند. حدودا یک سال است که دوستان در موسسه به تکاپو افتاده‌اند که پاسخگوی شبهات در خصوص موضوع آغازگری جنگ باشند و دقیق‌تر بگویم ۹ ماه طول کشید تا مستند به مرحله رونمایی رسید.

مستند دلیل آفتاب را شاید بتوان اولین اثر در سینمای ایران دانست که درباره آغازگری جنگ ساخته شده و بی‌شک ساخت چنین مستندی سختی‌های زیادی را برای شما به همراه داشته‌است.
ساختار کلی کار این مستند، موشن‌گرافیک است. موشن‌گرافیک نوین‌ترین، جذاب‌ترین و گران‌ترین شکل مستندسازی در دنیا است که شبکه‌های بزرگ برنامه‌های مهم تاریخی خود را با استفاده از موشن‌گرافی می‌سازند.

به چه دلیل موشن‌گرافیک را برای ساخت مستندتان انتخاب کردید؟
به این دلیل که ما بنای تصویری درباره موضوعی که می‌خواستیم روی آن کار کنیم، نداشتیم. تصاویری هم اگر باشد به معنای ویدئوی مستند است. در این مستند برای اثبات گفته‌های‌مان باید اسناد را همراه با جذابیت‌های بصری نشان می‌دادیم و از آنجا که بیش از ۷۰درصد از رفرنس‌های استفاده‌شده در این مستند غیرایرانی است، قالب موشن‌گرافیک را برای ساخت این مستند انتخاب کردیم. واقعا نمی‌خواستیم مستندمان کوچک‌ترین ضعفی در ارائه سند، کارگردانی، نگارش متن و... داشته باشد و حرکتی که تازه شروع شده منجر به شکست یا ضعف منطق ما شود. چون برترین منطق‌ها هم اگر بیان خوبی نداشته باشد شکست می‌خورد.

این اسناد و تصاویر دیده‌نشده را چطور و از کجا جمع‌آوری کردید؟
این اسناد در مراکز بین‌المللی نگهداری می‌شد که بخشی از آن تازه از طبقه‌بندی خارج شده و بخش‌های دیگر را که تصاویر هم شامل‌شان می‌شد، توانستیم خریداری کنیم. مثلا برخی از این اسناد جدیدا از سمت وزارت خارجه انگلستان منتشر شده و به مراکز دانشگاهی تحویل داده شده که این مراکز آنها را به پژوهشگران بفروشند. ما بسیاری از این اسناد را از سراسر دنیا توسط واسطه‌هایی تهیه کردیم و در مستند دلیل آفتاب گنجاندیم.

تحقیقاتی که برای ساخت این مستند داشتید با کسی صحبت کردید که به دلایلی نتوانستید از صحبت‌هایش در مستند استفاده‌کنید؟
این که مثلا با شخصی صحبت کرده باشیم و کلامی از او را داخل مستند نیاورده باشیم خیر، اما به هر حال در تدوین، برترین بیان اشخاص در مستند گنجانده می‌شود. ضمن این که از کارشناسان حاضر در این اثر خواهش کردم که تحلیل فردی ارائه ندهند، چرا که مستند صرفا باید بار‌تاریخی، اجتماعی و علمی منتقل کند. بنابراین هیچ گونه جانبداری و تحلیل شخصی در این مستند انجام نشده است. به عنوان مثال وقتی من شخصا به امام‌خمینی(ره) ارادت دارم و می‌خواهم مستندی در ارتباط با ایشان بسازم نباید ارادتم را به رخ مخاطب بکشم و اگر حرفی دارم باید آن را با سندیت بیان کنم.

هنگام ساخت اثر، آیا پیشنهادهایی برای چگونگی ساخت از سمت بیت رهبری یا خانواده امام‌خمینی‌(ره) دریافت کردید؟
خیر. خانواده امام‌خمینی‌(ره) نگاهی کاملا تاریخی و خردمندانه به موضوعات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس دارند. بنابراین راجع به این مباحث اظهارنظری نمی‌کنند. حتی خود حاج‌حسن‌آقا (نوه امام‌خمینی‌(ره)) که این کار را دیدند نظر خاصی پیرو این که چه نکاتی در این مستند پررنگ یا کمرنگ شود نداشتند. اتفاقا اصرار داشتند که صددرصد واقعیت‌ها دیده شود و حتی به من توصیه کردند که از زاویه یکی از عشاق امام (ره) به ماجراهای این مستند نگاه نکن. چون مثلا مخاطب جوان امروزی یا خارج از کشور هیچ شناختی از امام‌خمینی‌(ره) ندارد. به همین دلیل ضمن این که می‌خواستیم در این مستند یک رفرنس تاریخی از خودمان به جا بگذاریم، در نظر داشتیم چهره دقیق و واقعی از امام‌خمینی‌(ره) ارائه دهیم.

خود شما با کدام شناخت از امام‌خمینی‌(ره) سراغ ساخت این مستند رفتید؟
امام‌خمینی‌(ره) یک شخصیت فراجناحی و فراسرزمینی هستند. در نریشن این بخش از مجموعه دلیل آفتاب هم به این نکته اشاره کردم که ما نمی‌توانیم امام‌(ره) را مال تفکر و علاقه خود کنیم که اگر این کار را کردیم جفایی است به امام‌(ره). شأن و ساحت امام‌(ره) در هیچ کدام از جناح‌بندی‌های کشور از چپ گرفته تا راست نمی‌گنجد. ملی‌گراها، گروهک منافقین، سلطنت‌طلبان و... انگار که ساحت و شخصیت ایشان را مطابق منافع و حزب و جناح خودشان می‌بینند و تفسیر می‌کنند. در حالی که شخصیت امام ورای این حرف‌ها است. چندوقت پیش مصاحبه‌ای می‌دیدم از عبدالکریم سروش که هر چند با جمهوری اسلامی زاویه دارد، اما خطاب به خاندان پهلوی می‌گفت؛ تاریخ ایران تا به حال رهبری به باسوادی امام‌خمینی (ره) به خود ندیده. او در اینجا با نگاهی منصفانه بر اساس مشخصات فردی و معنوی امام‌(ره)، ایشان را قضاوت می‌کند. در اندونزی بودم که شخصی را دیدم که نام فرزندش «سید روح‌ا... خمینی بنگلو» بود. یعنی اسم کوچک بچه «سید روح‌ا... خمینی» بود. می‌خواهم بگویم امام‌خمینی شخصیتی فراملی و جهانی دارند که تا کسی از ایران خارج نشود قادر به درک ابعاد مختلف شخصیتی ایشان نیست.

چه زمانی قرار است دلیل آفتاب اکران عمومی شود؟
زمان اکران عمومی این مستند بر عهده موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی‌(ره) است. تا جایی که من مطلع هستم در این مرحله قرار است این مستند را در دانشگاه‌ها اکران کرده و پیرامون آن جلسات پرسش و پاسخی برگزار کنند.

به‌عنوان سوال پایانی؛ نظرتان درباره مستندسازی سیاسی چیست؛ در واقع اصلی‌ترین چالش‌ها در این مسیر را در چه می‌دانید؟
-نگاه جانبدارانه. به این معنا قطعا مستندساز با هر زاویه دیدی حق آزادی تفکر دارد، اما اگر مستندسازی اصرار داشته باشد آنچه دوست دارد را در ذهن مخاطب پیاده کند چالشی اتفاق می‌افتد؛ چرا که روشنفکر امروزی به راحتی نمی‌پذیرد که مثلا من ایدئولوژی خودم را در قالب مستند به مخاطب عرضه کنم. بنابراین نگاه‌های واقع‌بینانه رمز موفقیت مستندسازی در هر حوزه است. این نکته را اگر در نظر بگیریم مستندهای‌مان نه‌تنها در داخل بلکه در مجامع بین‌المللی هم پذیرفته می‌شود.

پاسخی به شبهات آغاز جنگ تحمیلی
اصلی‌ترین بازه زمانی در بخش اول مجموعه «دلیل آفتاب» از پیمان یا معاهده الجزایر (۱۹۷۵ میلادی) شروع می‌شود و تا آغاز جنگ تحمیلی ادامه می‌یابد. البته در فازهای بعدی این مجموعه به ماجرای فتح خرمشهر و این که چرا امام‌ خمینی‌(ره) پس از آن صلح را نپذیرفت و موضوعات دیگر پیرامون جنگ تحمیلی و انقلاب اسلامی می‌پردازیم.