خوانش شاهنامه با آواز زورخانه‌ای

سعادتمند، هنرمند خوش‌قریحه یزدی، موسیقی را نزد استادانی چون فرهاد فخرالدینی، هوشنگ کامکار، حسین دهلوی، امیر معینی، کامبیز روشن‌روان و لوریس هویان فرا گرفته است. از جمله آثار وی ساخت موسیقی برای سریال‌هایی همچون ارمغان تاریکی، پروانه، نفس، برادر جان، لحظه گرگ و میش، برف بی‌صدا می‌بارد است و همکاری با خوانندگانی چون محمد اصفهانی، سالار عقیلی، محمد معتمدی، علیرضا قربانی و دیگر خواننده‌ها را در کارنامه خود دارد. با این آهنگساز گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.

تمرکز داستان آتش و باد بر محوریت تاریخی ایران، فضایی منحصر به‌فرد و غیرقابل پیش‌بینی برای ساخت موسیقی به‌وجود آورده است. قطعا استفاده از سازبندی در مجموعه‌ای که با بخشی از تاریخ مکتوب یک سرزمین ارتباط دارد، با داستان‌های دیگر متفاوت است. فرید سعادتمند، آهنگساز این سریال درباره چگونگی سازبندی این اثر به جام‌جم توضیح می‌هد: من همانند کارهای گذشته‌ام، جهت ساخت موسیقی این سریال نیز زمان تولید این مجموعه سر صحنه فیلمبرداری حاضر شدم تا با فضای کار، رنگ و نور، دکور و طراحی صحنه ارتباط بیشتری بگیرم. بدیهی است که تمام این عناصر نقش به‌سزایی در شکل‌گیری موسیقی از لحاظ ملودی، هارمونی و سازبندی ارکستر دارد. علاوه بر آن مطالعه فیلمنامه و قسمت‌های مختلف سریال، اقلیم و زمان اتفاق، درام را بر ما مشخص می‌کند. این مهم نیازمند تحقیق و پژوهش در آن برهه تاریخ بود که در این مسیر از همراهی و مشاوره آقایان، هوشنگ جاوید (کارشناس موسیقی محلی)، عباس زند (نوازنده)، دامون شش بلوکی (محقق) و هدایت رضایی (خواننده) بهره بردم که در نهایت به ارکستری متشکل از سازهای ایرانی و محلی در کنار یک سکشن زهی، بادی ــ چوبی، بادی ــ برنجی و مجموعه‌ای از ساز‌های کوبه‌ای رسیدم.
از این آهنگساز می‌پرسیم با توجه به تکثر شخصیت‌ها اعم از ایرانی و خارجی چگونه توازن بین آنها در ساخت موسیقی لحاظ شد؟ وی پاسخ می‌دهد: این موضوع روند ساخت قطعات و ارتباط آنها با یکدیگر را تاحدی پیچیده می‌کرد. سعی شد نه آن‌که به صورت صددرصد ولی تا جایی که درام سریال اجازه می‌دهد برای شخصیت‌ها و موقعیت‌های مکانی، سازبندی، لحن و هارمونی متناسب نوشته شود که علاوه بر روایت یک دست موسیقی متن، هر قطعه موسیقی شخصیت مکانی و کاراکتر هنری خود را داشته باشد، به طوری که موتیف‌های سریال با رنگ‌های متفاوت، متناسب با فضا و مکان درام نوشته و اجرا شود.
سعادتمند ادامه می‌دهد: موسیقی این سریال شامل دو بخش موسیقی صحنه و موسیقی متن است. موسیقی صحنه با حضور نوازندگان و خوانندگان محلی که در صحنه اجرا می‌شود با مشاوره آقایان هوشنگ جاوید و دامون شش بلوکی شکل گرفت. علاوه بر آن، قطعات پخش شده از گرامافون را می‌شنویم که مرتبط با صداگذار مجموعه، دوست عزیزم آرش قاسمی بود و اما در خصوص موسیقی متن که به‌عهده این جانب بود؛نظر به این‌که در متن سریال از اجراهای موسیقی محلی بهره برده‌ایم، من در این مجوعه خیلی تصمیم بر ساخت موسیقی محلی صددرصد نداشتم. به نظرم اجرای مجددش در ارکستر جایگاهی نداشت و سعی کردم با نگاهی متفاوت، موسیقی متن و صحنه، همجنس و در امتداد یکدیگر باشند. در همین راستا با نگرش به موسیقی اصیل ایرانی و بهره گرفتن از ردیف موسیقی سنتی که منطبق بر آن اقلیم بود، از مدهایی که بیشتر رنگ و بوی منطقه را القا کند، برای آهنگسازی در این مجموعه استفاده کردم. ساز‌های محلی در بخش‌هایی بار اصلی ملودی را به دوش می‌کشند، در جاهایی با اجرای آرپژها و جمله‌های کوتاه فقط برای ایجاد لحن محلی ارکستر را همراهی می‌کنند و در فضاهای شهری راوی اصلی موسیقی، ساز‌های بادی ــ چوبی، زهی و سنتی هستند.

بدون اشاره به قومیت
این سریال به شخصیت‌هایی از قوم‌های مختلف پرداخته است. سعاتمند درباره تناسب موسیقی با این فضا بیان می‌کند: پیرو صحبت‌هایی که با جناب راعی، کارگردان مجموعه، در خصوص موسیقی این فیلم داشتیم، دقت زیادی باید لحاظ می‌شد که به هیچ قوم خاص اشاره‌ای نشود و این امر تا حدودی کار را سخت می‌کرد. در نهایت به این نقطه مشترک رسیدیم که موسیقی مجموعه مربوط به خطه بزرگ فارس باشد، بدون این که بخواهد رنگ هیچ ایل یا قوم خاصی به خود بگیرد. پس از مطالعه و تحقیق روی موسیقی محلی ایلات آن منطقه و دیدگاه اصلی خودم به موسیقی سنتی و ردیف‌های موسیقی مربوط به آن جغرافیا، سعی در ساخت و تنظیم اثر کردم.
وی درباره استفاده از سازهای آکوستیک در آهنگسازی وتاثیری که در پیشبرد موسیقی مجموعه و ارائه تصاویر داشتند، می‌گوید: از نظر من بافت سریال، تاریخ، جغرافیا، صحنه و لباس خود مشخص‌کننده ارکستر است. زمانی موسیقی در مجموعه‌های تاریخی و با این بافت معنا و مفهوم می‌گیرد که جملات موسیقی با سازهای مرتبط اجرا شود، چرا که در غیر این صورت به هیچ عنوان حالات، احساسات و شکل‌گیری لهجه‌های موسیقی و آن هم موسیقی ایرانی امکان‌پذیر نیست. البته من در این مجموعه در بخشی از قطعات از موسیقی الکترونیک نیز بهره برده‌ام که کارکرد موسیقی زمینه دارد و بستری است برای حرکت سازهای دیگر ارکستر.
آهنگساز آتش و باد می‌افزاید: در این مجموعه تقریبا از هنر ۳۰ نوازنده بهره‌مند شدم که در فاز اول قریب به سه هفته ضبط قطعات طول کشید. نوازندگان همگی از هنرمندان برجسته موسیقی ایران هستند و در حین خلق قطعات به جهت نزدیکی به لحن و لهجه موسیقی آن اقلیم، از بعضی نوازندگان محلی دعوت و قطعات، توسط این عزیزان اجرا شد. با توجه به این‌که در قسمت‌های پایانی، فضای کار شهری‌تر می‌شود تصورم بر این است که نیاز به ساخت و ارکستراسیون مجدد، امری است اجتناب‌ناپذیر که در ادامه انجام خواهد شد.

چکیده‌ای از مجموعه در تیتراژ
سعادتمند شکل‌گیری تیتراژ اول و پایان پروژه را هم این‌چنین شرح می‌دهد: با آقای راعی سناریویی برای تیتراژ اول نوشتیم که چکیده‌ای از کل مجموعه بود. سعی کردم روند دراماتیک موسیقی بر‌اساس آن شکل گیرد. برای این قطعه از افکت، صدای انسانی و حضور سازهای محلی برای رنگ‌آمیزی بهتر و نزدیک‌تر شدن به بافت و اقلیم مجموعه بهره گرفتم. موتیف اصلی‌ای که در تیتراژ شنیده می‌شود را در متن سریال با واریاسیون‌ها و رنگ‌آمیزی مختلف می‌شنویم. در سکانس‌های متفاوت سریال، بارها شاهنامه فردوسی توسط شخصیت شاهنامه‌خوان سریال ــ کی خسرو ــ در لوکیشن‌های مختلف روایت می‌شود. نظر به نیاز جامعه امروز و از آنجا که علاقه بسیار به فردوسی بزرگ و فرهنگ غنی پارس دارم، این فرصت را غنیمت شمردم و در تیتراژ پایانی چند بیت از شاهنامه در‌خصوص خرد با دو خوانش مختلف یکی با لهجه محلی و دیگری با آواز زورخانه‌ای روایت شد. این اشعار در بخش اول تیتراژ پایانی با خوانندگی جناب کوروش اسدپور و بخش دوم با آواز مرشد حجتی اجرا شدند.
وی در انتها می‌گوید: در پایان لازم می‌دانم تشکر ویژه داشته باشم از عوامل مجموعه آتش و باد که همگی یکدل و همراه بودند و این، همکاری با گروه را برایم لذت‌بخش می‌کرد. در این مسیر از نظرات و رهنمودهای آقای راعی در روند ساخت موسیقی بهره بردم و آقای نجاریان به‌عنوان تهیه‌کننده بستری مناسب در جهت تولید موسیقی و گزینش نوازندگان و خوانندگان برایم فراهم کرد.