تبیین حادثه شاهچراغ با هنر نقاشیخط

ضرورت تبیین حوادث و اتفاق‌هایی که در سه ماه گذشته کشور با آن درگیر است برکسی پوشیده نیست و در این میان هنرمندان به‌عنوان افرادی که می‌توانند با هنرشان بخشی از این واقعیت را به مردم نشان بدهند در صف اول قرار دارند. در این میان هنرمندان تجسمی از همان روزهای نخست پا به عرصه گذاشتند و با برپایی نمایشگاه‌های مختلف گوشه‌ای از واقعیت‌های حوادث و جنایت‌های دشمن را به مردم نشان دادند. بعد از حادثه تروریستی شاهچراغ هنرمندان بسیاری تصمیم گرفتند تا این حادثه تلخ و دردناک را به تصویر بکشند. محسن توسلی یکی از خوشنویسان بنام کشور در آستانه اربعین شهدای این حادثه نمایشگاهی از آثار نقاشیخط‌ با موضوع شاهچراغ در نگارخانه رضوان مشهد به نمایش درآورد. این هنرمند با تاکید بر این‌که هنرمندان بر‌حسب وظیفه انسانی و هنری‌شان باید نسبت به حوادث تلخی مثل حادثه شاهچراغ و شهادت زوار واکنش نشان بدهند، گفت: برگزاری نمایشگاهی با یاد شهدای شاهچراغ یک وظیفه اجتماعی است و هنرمندان حسب وظیفه انسانی و اجتماعی‌شان باید نسبت به این اتفاق واکنش نشان بدهند.

روایتی از شاهچراغ

محسن توسلی درباره آثاری که در این نمایشگاه با موضوع شهادت زائران حرم احمد بن موسی‌(ع) به تصویر کشیده است، گفت:‌ بعد ازحادثه تروریستی شاهچراغ و شهادت مظلومانه ۱۳نفر از زوار این حرم من هم مثل هر انسان دیگر تحت تاثیر قرار گرفتم و احساس وظیفه کردم در این راه قدمی بردارم و با هنری که دارم، قلم بزنم. دو هفته به اربعین شهدای شاهچراغ مانده بود که تصمیم گرفتم چند تابلوی نقاشیخط با موضوع حادثه تروریستی شاهچراغ آماده کنم تا در نمایشگاه به نمایش در بیاورم. با همکاری موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی کار را شروع کردم. شش اثر با این موضوع کار کردم که پنج اثر در نمایشگاه به نمایش درآمد. با زمان کمی که داشتم، این پنج اثر را با ۲۱اثر دیگر که با موضوع شهید و شهادت بود در نگارخانه رضوان به نمایش گذاشتیم. از آنجا که ایام فاطمیه است، تصمیم گرفتم موضوع اصلی کارها شهادت باشد و همه این تابلوها در ابعاد بزرگ به نمایش در آمد تا تاثیر بیشتری روی مخاطب داشته باشند. پنج اثری که با موضوع شاهچراغ ارائه کردم در ابعاد ۲در۱.۵ بودند که با تکنیک رنگ روغن بود و سعی داشتم، احساس خودم را نسبت به شهادت مظلومانه زوار در حرم احمد بن موسی با نقاشیخط به تصویر بکشم.

وی ادامه داد:‌ موضوع این پنج اثر روایت‌هایی است که در حرم شاهچراغ اتفاق افتاد. تصاویری که از این حادثه و شهادت زوار و همچنین به خاک و خون کشیده شدن حرم از صداوسیما و رسانه‌های دیگر پخش شد، خیلی تاثیرگذار بودند. تصاویر و حس و حالی که شاهدان حادثه روایت می‌کردند، باعث شد از همین تصاویر و نحوه شهادت زوار، ایده بگیرم. یکی از این تابلوها مربوط به فضای خود حرم است. جایی که باید محل امن، آرامش، ذکر و زیارت باشد اما همه دیدیم که فضای حرم خون‌آلود بود و خون شهدای مظلوم این حادثه روی فرش و سنگ‌های کف حرم جاری شده بود.

همین موضوع را روی یکی از تابلوهای نقاشیخط‌ به تصویر کشیدم. یکی دیگر از تابلوها مربوط به شهادت چند زوار بی‌دفاع در محلی محصور بود که نه راه پیش داشتند و نه راه پس. فرد تروریست ناجوانمردانه آنها را در گوشه‌ای از حرم به رگبار بست و به شهادت رساند. این صحنه تلخ که بارها از رسانه‌ها پخش شد و دل هر انسانی را به درد می‌آورد در یکی از تابلوها به تصویر کشیدم. یکی دیگر از تابلوهای نقاشیخط مربوط به خود شهداست که از هر گروه سنی، زن و مرد و کودک بودند. در بین آنها دانش‌آموزانی بودند که مظلومانه به شهادت رسیدند. همه این ۱۳شهید برای شیراز نبودند و از شهرهای مختلف برای زیارت به شیراز رفته بودند.

همین موضوع و این‌که شهدا از شهرهای مختلف بودند را در قابی به تصویر کشیدم. با توجه به این‌که فقط دو هفته فرصت داشتم سعی کردم کارها به سرعت آماده شود و تلاش می‌کنم در سال‌های بعد با فراغ بیشتری کارهای بهتری از این واقعه ارائه دهم. یکی از تابلوهای نقاشیخط که مرا هم تحت تاثیر قرار داد مربوط به گنبد حرم احمد‌بن‌موسی (ع) است. بالای گنبد را با رنگ سبز کشیدم که در ادامه هرچه به پایین گنبد نزدیک می‌شدیم، رنگ‌های آن قرمز و به رنگ خون در می‌آمد. از پایین ساختمان حرم هم خون ۱۳ شهید شره می‌کند. در همه این آثار سعی کردم محتوا نقش اساسی داشته باشد. درباره هر موضوعی که کار می‌کنم ابتدا مطالعه و تحقیق می‌کنم تا نقش اصلی در کارهایم داشته باشد. مثلا وقتی می‌خواستم نمایشگاهی با موضوع عاشورا کار کنم به کتب تاریخی و متون مذهبی مراجعه و مطالعات زیادی در این زمینه انجام دادم. در مشهد هیات‌های مذهبی بسیاری داریم که برای نقاشیخط عاشورا از پرده‌های هیات و علم و کتل الهام گرفتم. در اثر مربوط به شاهچراغ هم از خود گنبد حرم که خاص است، استفاده کردم. بارگاه هر امام و امام زاده گنبد خاص خودش را دارد. مثلا گنبد حرم امام رضا(ع) زوایه کمتری دارد و ساقه‌اش بالاتر است اما گنبد شاهچراغ ساقه ندارد.

قاب شهادت در فرهنگ شیعه

وی درباره این‌که چرا موضوع شهید و شهادت را در آثارش انتخاب کرده است، گفت:‌ موضوع شهادت از زمان پیامبر اکرم(ص) آغاز و تا امروز ادامه دارد. برای خلق آثار چند موضوع انتخاب کرده‌ام که یکی از آنها شجره طیبه است که امیدوارم تا زمانی که زنده‌ام، بتوانم ۱۲۰ اثر با این موضوع خلق کنم. می‌خواهم این آثار را که از شهادت حضرت فاطمه‌(س) آغاز می‌شود و به‌نوعی تاریخ‌نگاری شیعه است در نمایشگاهی به نمایش در بیاورم. این تاریخ‌نگاری از زمان حیات پیامبر(ص) آغاز و در هر دوره تاریخی نقاط برجسته آن نمایش داده می‌شود. این تاریخ‌نگاری تا زمان معاصر و شهادت میرزا کوچک‌خان و بعد از آن در سال‌های اخیر که موضوع داعش و دفاع از حرم است، ادامه پیدا می‌کند.

تقریبا ۳۰اثر آماده است که تابلوهای نقاشیخط شاهچراغ هم به آنها اضافه می‌شود و تلاش می‌کنم تا این تاریخ‌نگاری را به ۱۲۰اثر برسانم. به هر حال رسانه ما محدود است و مثل فیلمسازها یا مستندسازها نیستیم که مخاطب زیادی داشته باشیم ولی با توجه به همین محدودیت سعی کردم موضوع تابلوها برای مخاطب جالب و آثاری که در نمایشگاه به نمایش درمی‌آید از لحاظ محتوا و همچنین نوع چیدمان و مفهمومی بودن آن برای مخاطب جذاب باشد. نمایشگاه شاهچراغ استقبال خیلی خوبی داشت، البته متاسفانه مسئولان به جز یک نفر نیامدند و توقع این بود که حداقل مسئولان فرهنگی مشهد و استان در این نمایشگاه حاضر می‌شدند. به عقیده من، برگزاری نمایشگاهی با یاد شهدای شاهچراغ یک وظیفه اجتماعی است و هنرمندان حسب وظیفه انسانی و اجتماعی‌شان باید نسبت به این اتفاق واکنش نشان بدهند. من کاری به مسائل سیاسی و حتی چیزهایی که در شبکه‌های خارجی یا داخلی می‌گویند، ندارم اما وظیفه انسانی ما حکم می‌کند نسبت به این جنایت واکنش نشان دهیم.

وظیفه انسانی و اجتماعی هنرمندان

توسلی درباره واکنش هنرمندان نسبت به اتفاق‌ها و رویدادهای اجتماعی گفت: متاسفانه در حادثه تروریستی شاهچراغ خیلی از هنرمندان سکوت کردند. هنرمندانی که باید در خط اول باشند در بزنگاه سکوت کرده یا منفعلانه برخورد می‌کنند تا بیشتر مورد توجه قرار گیرند. وظیفه انسانی یک هنرمند است که واکنش نشان دهد، زیرا هنرمند باید در خط اول تبیین باشد. من هیچ قضاوتی درباره هنرمندان نمی‌کنم اما ۱۵سال بعد وقتی به پشت سرم نگاه کنم از خودم راضی هستم که نسبت به این وقایع و شهادت هموطنان بی‌تفاوت نبودم و با قلمی که داشتم، واکنش نشان دادم. واکنش هنرمندان نسبت به اتفاق‌ها فقط مختص ایران نیست. وقتی وقایع تاریخی هر دوره از اروپا را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم زمانی که دین از زندگی جدا می‌شود یا بنیان‌های خانواده به‌هم می‌ریزد، هنرمندان اروپایی هم نسبت به آن واکنش نشان داده‌اند و آن را در هنرشان به تصویر می‌کشند. متاسفانه هنرمندان ما بیشتر دنبال وجهه بازار هنرشان هستند و متوجه نیستند که در کنار هنر، مسئولیت اجتماعی هم دارند. متاسفانه نگاه مسئولان دولتی ما هم فقط به یک سری از هنرمندان محدود می‌شود و به آنها بها می‌دهند و برای‌شان مهم است که با فلان هنرمند شاخص عکس یادگاری بگیرند ولی به مسئولیت‌شان عمل نمی‌کنند، این یک درد است. هنرمندانی مثل من در گوشه‌ای مهجور شده‌اند، چون اهل رانت نیستند. البته خوشحالم که در آینده نزد خودم شرمنده و سرافکنده نیستم.

جایگاه هنر نقاشیخط

این هنرمند با بیان این که نقاشیخط در سال‌های اخیر جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده، گفت: در محافل مختلف هنری مطرح می‌شود کسانی که می‌خواهند وارد عرصه نقاشیخط شوند، باید خوشنویس باشند یا نقاش؟ اگر ریشه‌های اولیه نقاشیخط را بررسی کنیم به دوره قاجار می‌رسیم. در آن دوره کسانی که وارد این عرصه شدند، خوشنویس‌هایی بودند که یک سری چیزها به خط اضافه کردند اما در دوران معاصر از هردو گروه داریم. البته معمولا خوشنویس‌های شاخص، نقاشیخط را قبول ندارند و آن را رقیب خوشنویسی می‌دانند درحالی که نقاشیخط به شناسایی خوشنویسی ایران در جهان کمک کرد. کسانی که از نقاشی وارد عرصه نقاشیخط می‌شوند، اگر کمی مطالعه روی خط داشته باشند، موفق می‌شوند و معمولا هم کالبد خط را می‌شناسند. کسانی که از خوشنویسی وارد هنر نقاشیخط می‌شوند از آنجا که خوشنویسی هنر سنتی ماست کمتر مورد نقد قرار می‌گیرند و کمتر خلاقیت‌شان بروز کرده و جسارت کمتری دارند اما کسانی که از نقاشی وارد این عرصه می‌شوند، شجاعت بیشتری دارند و با آناتومی و اسکلت خط آشنایی دارند. به نظرم نقاش‌ها برای حضور در عرصه نقاشیخط توانمندتر هستند. البته در این سال‌ها نقاشیخط جایگاه ویژه‌ای پیدا و در جامعه و دنیای هنر جای خودش را باز کرده و به یک هویت مستقل و ویژه دست یافته است. به عقیده من در نقاشیخط، محتوا از همه چیز مهم‌تر است.

گرد فراموشی بر هنرهای تجسمی

حمایت از هنرمندان عرصه نگارگری و نقاشیخط ، سوالی بود که محسن توسلی درباره آن گفت: متاسفانه حمایت از هنرمندان شهرستانی بسیار کم است. هرشخصی هم که در رأس مدیریت فرهنگی قرار می‌گیرد، عنوان می‌کند بودجه نیست یا با مشاوره‌های غلطی که به او می‌دهند از هنرهای تجسمی کمتر حمایت می‌کنند. این حمایت‌ها هم فقط برای افراد خاصی است، درحالی که مسئولان باید از بدنه هنر حمایت کنند. خیلی از هنرمندان در گوشه و کنار کشور آثار ارزشی و ماندگاری خلق می‌کنند. من ۲۶ نمایشگاه انفرادی برگزار کردم ولی مسئولان شهر مشهد هیچ حمایتی نکردند درحالی که وقتی در بیرجند نمایشگاه داشتم همه مسئولان شهر آمدند. تا چند سال قبل در مشهد ۱۲نگارخانه فعالیت می‌کرد اما امروز تعداد آنها به دو نگارخانه رسیده است. خیلی از آنها تعطیل یا مخروبه شده‌اند و گرد فراموشی و غربت در چهره نگارخانه‌ها و هنرمندان این رشته نشسته است. هنرمندان انگیزه‌ای برای کار ندارند و مسئولان دولتی هم فقط جلساتی برگزار می‌کنند که هیچ خروجی ندارد.

روزنامه جام جم