تاجر سیاستمدار در خدمت فرهنگ

او حاج حسین را مصداق «مردی که مثل هیچ‌کس نبوده» معرفی می‌کند؛ تعریفی که به نظر کامل‌ترین و جامع‌ترین تعریف برای شناساندن حاج حسین ملک، این بزرگ‌ترین واقف فرهنگی معاصر است.

مردی که از یک سو خود را سیاستمدار نمی‌دانست اما بسیاری از سیاستمداران وامدارش بودند و در عین بخشندگی گاهی فعالیت‌هایی می‌کرد که فقط از آدم‌های زرنگ و موقعیت شناس مالی بر می‌آمد. البته تمام این موارد روی هم جای کوچکی از منظومه ذهنی ایجاد شده در نزد مردم از حاج حسین ملک ایجاد می‌کند.

منظومه ذهنی که ریشه و پایه‌اش بر اقدامات خیر و بخشندگی‌های عام و خاص وی قرار گرفته است. بخشندگی‌هایی که از وقف‌های خاص رضوی چون کتابخانه و موزه ملک آغاز و با وقف‌های عامی چون باغ وکیل آباد مشهد کامل شده و با بخشش برخی از اراضی به مردمی چون فرهنگیان مشهد نهایی می‌شود.

اقداماتی که وی را شایسته این مصرع سعدی شیرازی می‌کند که «مرد نکونام نمیرد هرگز» برای این‌که با این تعریف‌ها همراه شویم با هم بخشی از یادبودهای نکوی حاج حسین ملک را مرور می‌کنیم.

دلبری در بازار

خانه پدری ملک که تا سال 1375 میزبان کتابخانه ملک بوده است، یکی از یادگارهای این واقف بزرگ در تهران است.

این خانه 2۵۰۰ متر مربعی در دوران پدری حاج حسین دارای دو بخش اندرونی شرقی و بیرونی غربی بود اما حاج حسین آقا ملک در روزگار پهلوی با تخریب بخش اندرونی از جمله زورخانه منزل ساختمان کتابخانه ملک را در سه طبقه پایه گذاشت.

به‌این گونه مکان‌های بیرونی و اندرونی در خانه ملک جابه‌جا شد؛ اندرونی پیشین به کتابخانه و مکان مراجعه پژوهشگران اختصاص یافت و بیرونی پیشین مکان زندگی خصوصی حاج حسین آقا ملک و خانواده شد.

خانه تاریخی ملک در بازار بین‌الحرمین تهران، نمونه‌ای جذاب از آمیزش سبک معماری سنتی ایران با شیوه معماری اروپایی در قلب بازار تهران به شمار می‌آید.

این بنای گسترده با بهره‌گیری از تزئینات گوناگون معماری در زمینه‌های چوب، سنگ‌تراشی، کاشیکاری و گچبری با اتاق‌ها و فضاهای بزرگ و کوچک خصوصی، پذیرایی، آب‌انبار و سرداب، زیرزمین‌ها، آشپزخانه، تالار مطالعه و پژوهش و مخازن قدیم کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، بنایی جذاب به شمار می‌آید.

یکی دیگر از جاذبه‌های این خانه تاریخی ثبت ملی قرار گرفته در بازار بین الحرمین تهران که عنوان نخستین موزه و خصوصی ایران را نیز به خود اختصاص داده سر در بسیار زیبای آن است که در کتیبه آن جمله«هوالملک الحق‌المبین» ثبت شده است. جمله‌ای که با نام مالک بنا بسیار همخوانی دارد.

مجموعه‌ای فرهنگی در میدان مشق

سنگ بنای کتابخانه و موزه ملی ملک را که نخستین موزه وقفی - خصوصی ایران است، حاج حسین ملک حدود سال ۱۲۷۸ خورشیدی با انتقال کتابخانه‌ای که در مشهد فراهم کرده بود به خانه پدری اش در بازار بین الحرمین تهران و در اختیار اهل فضل و دانش قرار دادن این آثار پی ریزی کرد اما تاسیس این مرکز فرهنگی سال ۱۳۱۶ با وقف کتابخانه به همراه املاک‌و‌مستقلات برای امام رضا(ع) و با نظارت آستان قدس رضوی رسمی شد.

حرکتی که با اختصاص قطعه زمین بزرگی در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه در تیر ۱۳۲۳ از سوی حاج حسین نهایی شد.

ساختمانی که ساخت آن سال ۱۳۶۴ آغاز شد و در ۱۳۷۵ به پایان رسید تا میدان مشق کهن تهران میزبان یکی از شش کتابخانه مهم کشور باشد که علاوه بر ۱۹هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، دارای حدود ۱۰۰هزار کتاب چاپی، ۳۵۶۸ کتاب چاپ سنگی و ۵۴۸ عنوان نشریه ادواری در ۶۰۰۰ مجلد است. البته در کنار این کتابخانه هم موزه ملی ملک با داشتن شش مجموعه نفیس سکه، آثار هنری خاندان غفاری، مجموعه هنر لاکی، مجموعه بزرگ تمبر، موزه بزرگ فرش، مجموعه آثار خوشنویسان نامدار ایرانی و البته دو مجموعه آثار خود حاج حسین ملک و دختر بزرگش، عزت الملک فعالیت می‌کند.

خانه‌ای در مشهد

مرحوم ملک علاوه بر خانه‌ای که در تهران وقف کرده، خانه‌ای دیگر از خود در مشهد به یادگار نهاده که البته این دومی را وقف نکرد.

خانه مشهد ملک که در انتهای دوران حکومت قاجارها بر ایران در حاشیه خیابان ارگ آن زمان و امام خمینی(ره) کنونی ساخته شده و شهریور ۱۳۷۷ ثبت ملی شد. این بنا در گذشته بسیار وسیع‌تر بوده اما پس از فوت حاج حسین بین چهار دختر وی تقسیم شد.

دختران بزرگ‌تر سهم خود را پس از مدتی به شهرداری فروختند که به ساختمان و پارکینگ تبدیل شد و آنچه اکنون به این عنوان در مشهد شناخته می‌شود در اصل بخش متعلق به دو خواهر کوچک‌تر است که در حدود سال 1379 به میراث فرهنگی فروخته شد.

این مجموعه ساختمانی دو طبقه است که طبقه بالایی دارای سقف مشبک و منبت کاری شده چوبی و شومینه گچبری زیبایی است و در طبقه پایین امروزه مرکز هنرهای سنتی میراث فرهنگی و گردشگری خراسان مستقر شده است. البته این مجموعه میزبان تنها نمونه حمام‌های خصوصی ایران نیز هست. مجموعه‌ای که در حیاط این خانه قرار دارد.

نفسی برای تهرانی‌ها

سرانجام از حاج حسین ملک یادگار مهم دیگری هم در تهران باقی مانده است که شرایطی چون خانه ملک را در مشهد دارد.

این مجموعه که تا چهار سال پیش به نام «باغ ملک شناخته می‌شد و اکنون آن را بوستان نفس می‌خوانند باغ‌های مشهور شمیران است که خوشبختانه از ضربه و لطمه کلنگ ساخت‌وساز بر پیکرش جان سالم به‌در برده و با عمری بیش از یک قرن برای ما به یادگار مانده‌است.

باغ ملک با وسعتی حدود ۳۵هزارمترمربع در پای کوه دربند و شمال جعفرآباد و غرب امامزاده قاسم(ع) هست. این مکان روزگاری ییلاق خانواده ملک بوده و شاهانی چون ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه هم در آن اتراق کرده‌اند.

باغ ملک ابتدا شامل دو باغ بزرگ بود که رودخانه دربند از میان یکی‌شان عبور می‌کرد. یکی از این باغ‌ها به شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله فرمانفرما و باغ دیگر به معتمدالدوله جوانشیر تعلق داشته که پس از فوت دومی آقا مهدی ملک‌التجار، آن را به جای طلبش از ورثه معتمدالدوله گرفته است.

پس از فوت آقا مهدی این باغ به فرزندش، محمدکاظم ملک‌التجار رسیده و او هم با مرگ نصرت‌الدوله فیروز، باغ او را از فرزندش، عبدالحسین میرزا فرمانفرما خرید و باغ‌های دوقلوی گلابدره را به‌صورت یکپارچه درآورد. اما این یکپارچگی دوام چندانی نداشت زیرا پس از مرگ ملک‌التجار، باغ دوباره میان دو فرزند او حسن و حسین تقسیم شد. قصر ملک به حسن رسید و قسمتی که از فرمانفرما خریداری شده بود از آن حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک شد.

پس از مرگ زودهنگام حسن ملک و فوت حاج حسین آقا در سال ۱۳۵۱ قسمتی از باغ فروخته شد. اما بخش‌های اصلی از جمله قصر ملک در مالکیت خاندان ملک بود.

باغ ملک یک‌بار سال ۱۳۵۷ آتش گرفت و عمارت قاجاری آن آسیب دید. سال ۱۳۶۶ سیل تجریش بخشی از باغ را ویران کرد و در جریان این ویرانگری کانال آبیاری باغ تخریب شد و در پی آن و نرسیدن آب به درختان در مدت زمان کوتاهی نیمی از باغ خشکید. سال ۱۳۷۹ این باغ به ۱۰نفر فروخته شد.

سازمان میراث فرهنگی سال ۱۳۸۱ این باغ و عمارت تاریخی آن را در فهرست آثار ملی قرار داد و اعلام کرد اجازه تغییر کاربری در این محدوده و تبدیل این فضای عمومی به فضای مسکونی صادر نخواهد شد.

شهرداری طی چند مرحله کارهایی برای خریداری این باغ و تبدیل آن به فضای عمومی انجام داد. به همت انجمن اهدای عضو ایرانیان، باغ ملک ۱۶اسفند سال ۱۳۹۶ به نام بوستان نفس نامگذاری شد.

مَلک مِلک‌ها

خرداد در ایران اسلامی ماه وقایع مهم کوچک و بزرگ است. وقایعی چون سوم‌خرداد 1361 یا 29خرداد 1356 و 31خرداد 1360 و البته 15خرداد 1342 و از همه مهم‌تر 14خرداد 1368 در راس این وقایع خردادی قرار دارند. البته در این بین وقایع مهمی هم قرار دارند که در سایه این بزرگ‌رویدادها محو شده و کمتر مردم با آنها آشنایی دارند.

یکی از مهم‌ترین این رخدادهای ناشناخته تولد بزرگ‌ترین واقف فرهنگی ایران‌زمین حاج‌حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک است.

وی ۱۱ ربیع‌الاول سال ۱۲۸۸ قمری که تقریبا برابر با 10خرداد۱۲۵۰خورشیدی است در تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتا تبریزی و مجتهدزاده بودند. اما پدربزرگش آقامهدی در جنگ‌های ایران و روسیه لباس نظام پوشید و پس از جنگ هم به تجارت روی‌آورد.

آقامهدی به هنگام تلاش میرزاتقی‌خان، امیرنظام وقت و امیرکبیر آینده برای انتقال ناصرالدین میرزای ولیعهد به تهران ۱۰۰هزار تومان به وی قرض داد و به پاس این خدمت پس از جلوس شاه جدید لقب ملک‌التجاری گرفت.

لقبی که بعد از وی به پسر شاعر و تاجر اما سیاستمدارش محمدکاظم رسید که خود سه پسر و دو دختر داشت. از این سه پسر، حسین در نوجوانی فوت کرد و حسن پا در دنیای شاعری و سیاست گذاشت و چند دوره‌ای نماینده مجلس شورای ملی شد. پسر سوم که محمدحسین نام داشت اما پس از مرگ برادر حسین خوانده نمی‌شد به تجارت روی آورد.

او که اکنون همه وی را با نام حاج‌حسین ملک بزرگ، واقف فرهنگی ایران‌زمین می‌شناسیم چون پدرش به مدارس جدید با دیده تردید می‌نگریست به مدارس دارالشفاء و صدر تهران رفت و علوم قدیمه آموخت و البته در کنارش و دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا در کنار محمدعلی فروغی، نخست‌وزیر سال‌های بعد زبان فرانسه را بیاموزد.

حاج‌حسین مدتی بعد به خواست پدر دستیاری وی را در اداره املاک خراسان که بزرگ‌ترین بخش دارایی‌های خاندان بود بر عهده گرفت. مجموعه املاکی که برخی را پدر خریده بود و برخی را در قبال دادن وام به بزرگان قاجاری مالک شده بود.

همین مشهدنشینی هم باعث ایجاد نگاه‌های فرهنگی ویژه در حاج‌حسین شد تا حدی که ابتدا فکر ایجاد کتابخانه‌ای بزرگ به ذهنش خطور کرد که سرانجامش ایجاد کتابخانه کنونی ملک است. کتابخانه‌ای که در بین شش کتابخانه نخست کشور از لحاظ ارزشمندی نسخ قرار دارد.

پس از آن نیز در هفت مرحله بخش بزرگی از اموالش را وقف کرد. وقفی که البته تنها مختص به وقف رضوی و در اختیار آستان قدس رضوی قراردادن اموال نبود و بخش قابل‌توجهی از اموالش را نیز که شاخص آن باغ بزرگ وکیل‌آباد مشهد است، وقف عام کرد. البته در این بین مقداری از املاکش را هبه کرد که شناخته‌شده‌ترین آنها محدوده قرار گرفته بیت بلوار جلال آل‌احمد تا بلوار دانش‌آموز مشهد است که در یک جلسه با مدیر وقت فرهنگ در قالب قطعات 500متری به فرهنگیان مشهد اهدا کرد.

حرکتی که باعث شده اگرچه در چهارم مردادماه سال ۱۳۵۱ خورشیدی در ۱۰۱سالگی چشم از جهان فروبندد اما هنوز و بعد از گذشت نزدیک 50سال از نبود جسمی‌اش نامش به نیکی در بین مردم برده شود.

دو روایت خاص

حرمسرای ملک! مشهدی‌ها خاطرات جالبی از حاج حسین ملک در ذهن دارند که بیشتر به افسانه شبیه است.

در یکی از این روایات، حاج حسین را صاحب آخرین حرمسرای قرن می‌دانند و دلیل آن را هم همراه بودن همیشگی چند زن و دختر با وی هنگام حضور در کوچه و خیابان عنوان می‌کنند. ماجرایی که دلیلش در اصل یک حاشیه خاص زندگی این مرد فرهنگ دوست است.

حاج حسین ملک در طول زندگی خود دو بار ازدواج کرد که حاصل این دو ازدواج، پنج دختر بود و خدا هیچ‌گاه به او پسری عطا نکرد.

این پنج دختر همیشه کنار پدر بودند و چند نفر از آنها وی را همراهی می‌کردند. کاری که با توجه به ظاهر مرسوم زمان دختران حاج حسین و البته ثروت افسانه‌ای او باعث ایجاد چنین برداشت اشتباهی از وی میان مردم شده بود.

وقتی نباید رقیبی باشد : یکی از نکات خاص و ویژه حاج حسین ملک -که او را نسبت به هم‌نسلانش یک سر و گردن بالاتر قرار داده بود- هوش اقتصادی ویژه او بود. این هوش در عرصه موزه‌داری نه تنها کمک‌های بزرگی به او کرده بود بلکه باعث وقوع اتفاقات بکر و خاصی هم شده بود. در یکی از این وقایع جالب، حاج حسین پس از اطلاع یافتن از این که از تمبری خاص تنها دو نمونه در جهان وجود دارد که یکی از آنها در اختیار وی و دیگری در اختیار یکی دیگر از مجموعه‌دارهای ایرانی است تمام تلاش خود را به کار بست تا تمبر دوم را نیز صاحب شود و البته با صرف هزینه فراوان موفق شد. اما حرکت او پس از تصاحب تمبر دوم بسیار عجیب و غیرقابل باور بود، زیرا حاج حسین در کمال ناباوری تمبر دوم را پاره کرد تا تنها یک نمونه از این تمبر در جهان وجود داشته باشد و به این گونه قیمت آن یک نمونه بسیار افزایش یافت. این تمبر خاص اکنون در موزه ملک نگهداری می‌شود.

هدیه‌ای بزرگ به خراسانی‌ها

و اما دیگر هدیه بزرگ حاج حسین ملک به مردم مشهد مجموعه بزرگ باغ جنگلی وکیل‌آباد است. حسین آقا، وکیل‌آباد را سال 1348 وقف مردم کرد.

در آن سال‌ها پارک و بوستانی در سطح شهر نبوده تا مردم بتوانند در آن تفریح کنند. هر پنجشنبه و جمعه مردم با دوچرخه و گاری و اتوبوس خود را به باغ وکیل‌آباد می‌رساندند و در آن تفریح می‌کردند. در باغ وکیل‌آباد دو استخر وجود دارد؛ یکی استخر بزرگ که کنار خانه ملک است و دیگری استخر بالا که به استخر روس‌ها مشهور است.

سال1320 و هنگامه جنگ جهانی قشون روس به باغ ملک آباد آمدند و کنار استخر چندماه اتراق کردند. حسین آقا از این موضوع به‌شدت ناراحت بود و در نهایت به زحمت توانست آنها را از باغ بیرون کند. به همین علت در وقف‌نامه خود آورده است نظامی‌ها حق ورود و خروج به باغ را دارند اما حق اتراق در آن را ندارند. مساحت پارک وکیل در مشهد ۷۰هکتار است و جزو مناطق ییلاقی شهر مشهد به شمار می‌رود. درختان این پارک با استفاده از قنات وکیل‌آباد آبیاری می‌شوند و سرچشمه این قنات بند گلستان است.

محل قرارگیری این پارک در فاصله هشت کیلومتری شمال غرب استان مشهد و در محدوده خدماتی منطقه ۹ شهرداری مشهد است.

این منطقه دارای درختانی کهنسال است که برخی را خود حاج حسین کاشته است. سال ۱۳۹۲ این باغ با استفاده از مصالح طبیعی زیباسازی شد.

باغی ملی برای مردم

درست کمی پایین‌تر از خانه ملک در خیابان امام خمینی(ره) مشهد یکی دیگر از آثار منتسب به این واقف بزرگ قرار دارد. این اثر که باغ ملی مشهد نام دارد را حاج حسین، وقف مردم مشهد کرده است تا پس از گشت و گذار در خیابان ارگ مشهد، ساعتی چند در آن خستگی در کنند. البته در مورد پیشینه باغ ملی مشهد، داستان‌های مختلفی نقل شده که در همه آنها مالک اولیه مظفرالدین شاه قاجار ذکر شده که آن را سال ۱۲۸۰ شمسی به حاج کاظم ملک التجار بخشیده و بعد هم به حاج حسین رسیده است.

او نیز سال 1345 به درخواست شهردار وقت مشهد یعنی رضا سجادی که بیشتر وی را به عنوان نخستین گوینده رادیو ایران می‌شناسیم، به عنوان وقف عام به مردم مشهد تقدیم کرد تا شهرداری شهر به نمایندگی از مردم این باغ را حفظ و نگهداری کند. البته در گذشته باغ ملی مساحتی بالغ بر ۴۰هزار متر مربع داشت ولی هم‌اکنون مساحت آن ۲۶هزار متر مربع است و پشت آن ساختمان صبای صداوسیمای استان خراسان رضوی ایجاد شده است.

رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه جام جم