مستند از «دادگاه ویژه‌ انقلاب»

یوسف جعفری، تهیه‌کننده و کارگردان مستند دادگاه ویژه‌ انقلاب، سعی کرده دخل و تصرف چندانی در آن نداشته باشد و به گفته خودش این نوارهای باقیمانده از آن سال‌ها را بدون واسطه به مخاطبان ارائه کند.

او حرف‌های متفاوت ساواکی‌ها و فضای علنی دادگاه را از ویژگی‌های این مستند می‌داند که می‌تواند بینندگان را جذب و به ادامه دیدن آن ترغیب کند.

پخش مجموعه مستند دادگاه ویژه‌ انقلاب از ۱۲بهمن آغاز شده‌است و هر روز تا ۲۲بهمن ساعت ۱۸ و ۱۵دقیقه از شبکه مستند روی آنتن می‌رود.

ماجرای رسیدن به دادگاه ویژه‌ انقلاب

این‌که چه شد جعفری به فیلم‌های این دادگاه رسید، تصمیم گرفت دستی به سروگوش آن بکشد و آن را روی آنتن بفرستد، در دل ساخت یک مجموعه مستند دیگر با نام ساواک اتفاق افتاد.

او در این مورد به جام‌جم توضیح می‌دهد: حدود سه سال است در حال پژوهش و تولید یک مجموعه مستند به اسم ساواک هستیم که اکنون در مراحل پایانی قرار دارد. این مستند توصیفی و پژوهشی در ارتباط با ساواک است که برای آن آرشیوهای مختلف تصویری، صوتی و... را جمع‌آوری کردیم و مصاحبه‌هایی انجام دادیم. مجموعه ساواک واقعا کار سختی است، چون ساواک یک سازمان امنیتی بوده و بالطبع تصاویر و اطلاعاتی که از آن مانده خیلی کم است. الان در مرحله پایانی پس تولید، تدوین و گرافیک هستیم و ان‌شاءا... تا سه چهار ماه دیگر برای شبکه سیما آماده می‌شود. یک‌بار که مشغول بررسی و نگاه کردن این آرشیوها بودم به ۱۱نوار برخوردم. مطالبی که در این نوارها گفته می‌شد، خیلی به کار ما می‌آمد. البته فرم مستند ساواک به شکلی است که از برش‌های کوتاه استفاده می‌کنیم. حیفم آمد مردم آن را نبینند چون این دادگاه به همین صورت که هست، جذابیت دارد و به لحاظ زمانی و نشان دادن اتفاقات و جو بعد از انقلاب غنی است.

او درباره آماده‌سازی این ویدئوها بیان می‌کند: یک‌سری نوار بود که ترتیب منظمی نداشت. ما دخل و تصرفی در این فیلم‌ها نکردیم. فقط تلاش کردیم ترتیبی به آنها بدهیم. همچنین تیتراژ خوبی برایش درست کنیم. البته صدای این فیلم‌ها هم خیلی مشکل داشت که سعی کردیم آنها را بازسازی و به بهترین شکلی که می‌شود ترمیم‌شان کنیم تا آماده نمایش شود.

در این دادگاه چه می‌بینیم؟

در این مستند تصاویر دو شکنجه‌گر ساواک به نام‌های فریدون توانگری معروف به آرش و بهمن نادری‌پور معروف به تهرانی را در دادگاه ویژه‌انقلاب می‌بینیم و دفاعیات و اعترافات آنها را مقابل جمعیت می‌شنویم.

جعفری درباره فضای اعترافات این افراد می‌گوید: تحولات انقلاب آنقدر زیاد بوده که روی این افراد هم تاثیر گذاشته‌است؛ مثلا آقای تهرانی آنقدر حرف‌های عجیب، پرنکته و جذاب می‌زند که آدم فکر می‌کند یک نویسنده این متن را برای او نوشته‌است. انگار یک تحلیلگر سیاسی است و کلی پیشنهاد به انقلابیون می‌دهد. می‌گوید خیلی پشیمانم و ۴۵ روز در خانه بودم و با خودم کلنجار می‌رفتم که بیایم اعتراف کنم. در آخر هم ۶۰۰ صفحه اعتراف می‌کند.

تهیه‌ کننده مستند «دادگاه ویژه‌ انقلاب» بیان می‌کند: این دادگاه که در مسجد برگزار می‎شود دو متهم (شکنجه‌گران ساواک) دارد. در این فیلم‌ها شیوه دستگیری این افراد بیان نمی‌شود و فقط به محاکمه آنها می‌پردازد که در تیتراژ هم اینها را می‌شنویم. بخش‌های زیادی از محاکمه هم مربوط به آقای تهرانی است که اعترافات زیادی کرده و اطلاعات جالبی می‌دهد. دو تا از نوارها هم مربوط به آرش، یک شکنجه‌گر جوان‌تر است. شاهدان هم می‌آیند و در مورد شکنجه‌های او شهادت می‌دهند و دفاعیه‌ای از خود ارائه می‌دهند. او همچنین به مواردی که در ماموریت‌هایش داشته‌، اعتراف می‌کند. این دو شخص اعدام شدند و با توجه به حرف‌هایی که می‌زنند ظاهرا از ابتدایی که دستگیر شدند از این موضوع خبر داشتند، چون جامعه آن موقع واقعا از ساواک آزرده‌خاطر بوده‌است و اینها جنایت‌های زیادی را مرتکب شدند. البته بهمن نادری‌پور خیلی خوب صحبت می‌کند و درنهایت تصویر جالبی از خود به‌جا می‌گذارد. می‌گوید قربانی هستم و با اتفاقاتی در این مسیر افتادم. همین مجموعه را جذاب کرده‌است چون ما تصویری که از تهرانی در موزه عبرت به‌عنوان شکنجه‌گر ارائه شده را خیلی تیره و سیاه تصور مي‌کنيم ولی در این دادگاه‌ها ابراز پشیمانی او را می‌بینیم و به همین دلیل فکر می‌کنم اگر کسی یک قسمت از مجموعه را ببیند، آن را دنبال خواهد کرد.

این مستندساز ادامه می‌دهد: ابتدا یک نوار، من را جذب کرد و فکر کردم چگونه می‌تواند پخش شود که برای مخاطب یک آغاز و پایان داشته باشد. بعد که بررسی کردم، دیدم این خودش می‎تواند یک مجموعه بی‌واسطه باشد که درونش اطلاعات زیادی در رابطه با ساواک دارد البته با سبک و سیاق و روایتی دیگر. همچنین یک‌سری اطلاعات متنوع درباره این آدم‌ها مثل نحوه آشنایی‌شان با ساواک و ماموریت‌هایی که انجام دادند به مخاطبان ارائه می‌دهد. این پیشنهاد را با شبکه مطرح کردم و آنها پذیرفتند. زمان کمی تا دهه فجر مانده بود و برای همین برای سر و سامان دادن به این ویدئوها وقت چندانی نداشتیم و همچنان هم تلاش زیادی می‌کنیم تا هر روز به‌صورت منظم پخش شود.

یک دادگاه و ۱۰ قسمت

به گفته جعفری، ۱۱ نوار از این دادگاه باقی مانده‌است اما درباره تعداد جلسات دادگاه اطلاعی ندارد و می‌گوید: نمی‌دانم تعداد دادگاه‌ها چقدر بوده اما فکر می‌کنم تعداد این نوارها خیلی بیشتر بوده و چندین و چند جلسه دادگاه برگزار شده که همه آنها ضبط شده‌است اما آنچه باقی مانده و به‌دست ما رسیده این ۱۱ نواری است که هر‌کدام حدود ۵۰ دقیقه زمان دارد.

از این میان جعفری، ۱۰قسمت پخش می‌کند و دلیل آن را این‌گونه توضیح می‌دهد: بخش‌هایی از این نوارها مشکل داشت. تصمیم گرفتیم این قسمت‌ها را کنار بگذاریم و آن بخش‌هایی را که صدای مناسب‌تر دارد، پخش کنیم. در نهایت ۱۰قسمت شد که هر کدام بین ۴۵ تا ۵۰دقیقه است.

آرشیوی که خود روایت است

در مستند فقط از تصاویر آرشیوی استفاده شده‌است و حتی راوی هم برای آن وجود ندارد. تهیه‌کننده این مستند می‌گوید: سعی کردیم کاملا بی‌واسطه باشد و برای همین کارگردانی به آن معنایی که می‌شناسیم روی این کار اعمال نشده‌است. اینها سندهای تاریخی هستند که مستقیم در اختیار مخاطب قرار گرفته و به قدری فضای جذابی دارد که روایت درون آن هست.

او می‌افزاید: آرشیو صداوسیما واقعا غنی است، اما غالبا حساسیت‌هایی درباره آن وجود دارد. برای مجموعه ساواک خیلی تلاش کردیم آرشیوهای متناسب را پیدا کنیم و دوستانی که آنجا زحمت می‌کشند، کمک‌مان کردند. ولی همان‌طور که گفتم نگاه‌ حساسی برای این‌که آرشیو را در اختیار کسی بگذارند، وجود دارد. این در حالی است آرشیوی که ما می‌خواستیم مورد خاصی نداشت.

از جعفری درباره پخش‌شدن چنین تصاویری پیش از این‌که مستند او روانه آنتن شود، می‌پرسیم که پاسخ می‌دهد: یک مجموعه در شبکه مستند است که در قالب تاریخ شفاهی یک‌سری نوارها را پخش می‌کند و برخی دادگاه‌های ساواک هم در آن پخش شده‌است. البته آنجا خیلی فضا محدودتر بوده و یک‌سری آدم که فقط متهم بودند، حضور دارند. یکی از ویژگی‌هایی که مستند «دادگاه‌ انقلاب» را جذاب کرده، علنی‌بودن است و بیش از ۱۰۰نفر در آن فضای مسجد حضور دارند. آدم‌ها گریه می‌کنند و عکس فرزندانشان را که دستگیر یا کشته شدند در دست گرفته‌اند. در چند پلان مابه‌‌ازای این افراد هم نشان داده می‌شوند که به کامل بودن این فیلم‌ها کمک کرده و به تصویر و فضا بعد داده‌است.

او درباره مدت زمان جمع‌آوری و تولید این پروژه هم بیان می‌کند: این کار خیلی با زمان محدود انجام شد. از زمانی که آرشیوها به‌دستم رسید تا آماده‌سازی آن فرصت چندانی نداشتیم و اگر اعتماد شبکه مستند به خاطر کارهای مشترکی که انجام دادیم به بنده نبود، شاید اصلا به پخش نمی‌رسید. می‌شود گفت از یک هفته تا ۱۰روز قبل از دهه‌ فجر کار را شروع کردیم و همچنان درگیر آن هستیم، چون صداهای بعضی قسمت‌های این نوارها مشکل دارد و باید مجموعه زیرنویس شود که حجم کار را بالا برده‌است. همچنین حساسیت‌هایی وجود دارد که گاهی مستند را با اصلاحیه مواجه و کار را سخت‌تر می‌کند.

نوشین مجلسی - رسانه / روزنامه جام جم