پول‌سالاری چگونه جلوی مردمسالاری می‌ایستد؟

1. پول کثیف چیست؟
این روزها عبارت «پول‌کثیف» در عرصه‌های سیاسی، ‌اقتصادی، آموزشی، هنری و‌... زیاد شنیده می‌شود. در معیارهای بین‌المللی منشا پول کثیف ناشی از درآمد حاصله از جرائم سازمان‌یافته از قبیل قاچاق اسلحه، انسان و مواد مخدر است. در ایران علاوه بر قبول این موارد، معیار دیگر مبتنی بر آموزه‌های دینی مورد توجه قرار می‌گیرد. بر همین اساس پول کثیف در کشورمان عبارت است از هر پول و درآمدی که از کار غیر شرعی کسب شود. در حوزه سیاسی به‌ویژه در عرصه انتخابات هم نگرانی‌ها مرتبط با پول کثیف ناشی از هزینه‌های بی‌وجه، غیرشرعی و غیر قانونی نامزدهای انتخابات برای کسب رای در حوزه‌های انتخابیه است.

2. معضلی برای تمام کشورها
نگرانی از وجود پول‌های کثیف تنها مربوط به ایران نیست و در بسیاری از کشورهای دنیا جزو دغدغه‌های اصلی به‌شمار می‌آید اما با توجه به سازوکارهای نسبتا دقیقی که برای رصد فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی نامزدهای انتخابات در بسیاری از کشورها وجود دارد، پیگیری هزینه‌های جاری در حوزه تبلیغات انتخاباتی از معیارهای مشخصی برخوردار است. این رویکرد البته در ایران با توجه به اینکه تاکنون قانون دقیقی برای رصد منابع انتخاباتی نامزدها و رصد جابه جایی پول‌های هنگفت تبلیغاتی وجود نداشته کار دشواری است. با این وصف وجود پول کثیف به عنوان یک دغدغه جهانی مورد توجه بسیاری از کشورهای دنیا قرار دارد و تلاش‌های مختلفی برای مقابله با آن صورت می‌گیرد. برخی از کشورها مثل عربستان در زمینه پول کثیف سابقه روشن و شفافی ندارند. در همین زمینه روزنامه فایننشال تایمز نوشت، اتحادیه اروپا در مقطعی تصمیم گرفته بود عربستان و پاناما را در فهرست سیاه پول کثیف قرار دهد. از نظر کمیسیون اروپا این دو کشور در فهرست کشورهای پرمخاطره قرار دارند. همچنین طبق اعلام اتحادیه اروپا، امیرنشین‌های حوزه خلیج فارس نیز از جمله کشورهایی هستند که در زمینه مبارزه با گردش پول‌های غیرقانونی قصور کردند.

3. پول کثیف در ایران
با وجود تلاش‌های زیادی که برای مبارزه با فساد در جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته اما همچنان در حوزه‌های اداری، سیاسی و حقوقی به‌واسطه وجود نقایص متعدد، برخورد کامل با مظاهر فساد و به‌ویژه پول کثیف دشوار می‌نماید و همچنان معضلاتی چون پول‌های کثیف و نقش آن در انتخابات وجود دارد.
یکی از دلایل این مساله، رویه‌های غلطی است که در حوزه اقتصاد ایران وجود دارد و به‌واسطه شفافیت نداشتن مراودات مالی، زمینه‌های شکل‌گیری پول کثیف فراهم می‌شود.
برخورد با پول کثیف به عنوان دغدغه مشترک تمام نهادها همواره مطرح بوده و شورای نگهبان و قوای سه‌گانه نگرانی خود را در این زمینه بارها اعلام کرده‌اند. حسینعلی امیری معاون پارلمانی رئیس‌جمهور درباره سابقه استفاده از پول‌های کثیف در دوره‌های گذشته انتخابات، گفت: در دوره‌ای که در شورای نگهبان بودم مواردی وجود داشت که شورای نگهبان تشخیص می‌داد رای از طریق خرید و فروش آرا حاصل شده یا اشکالاتی در خصوص منابع مالی کاندیداها وجود داشت که از باب نظارتی که شورای نگهبان بر انتخابات داشت گاهی منجر به ابطال صندوق‌هایی از آرا می‌شد و گاهی منجر به ابطال بخش‌هایی از آن و گاهی هم کل انتخابات منطقه‌ای به جهت اینکه مراعات قانون توسط نامزد مربوطه نشده توسط شورای نگهبان ابطال اعلام می‌شد.
در همین زمینه محسن کوهکن نماینده مجلس هم در یادداشتی که در روزنامه سازندگی منتشر شد نسبت به وجود پول کثیف در ایام رقابت‌ انتخاباتی واکنش نشان داد و از تجربیات خود در دوره های مختلف نمایندگی گفت و خاطرنشان کرد: در دوره های مختلف حضور در مجلس در کسوت نمایندگی به شدت با نمایندگان و کاندیداهایی برخورد داشتم که در دوران تبلیغات برای جذب آراء، وعده هایی خارج از اختیارات و مسئولیت نمایندگی داده اند و بعد از ورود به مجلس به دلیل وعده های خارج از حیطه اختیارات و ترس از پاسخگویی به رای دهندگان حتی تردد و سر زدن به حوزه انتخابیه نیز برای آنها مشکل شده است و از این حیث تردد در حوزه انتخابیه و رسیدگی به این امور را به صورت کامل کنار گذاشته اند.

4. چرا انتخابات مجلس؟
با توجه به مواضع و اخبار رسمی و غیررسمی، همواره در دوره‌های مختلف انتخابات در 40 سال گذشته، عده‌ای تلاش داشته‌اند با استفاده از پول‌های کثیف بر نتیجه انتخابات تاثیر بگذارند. با اینحال نگرانی از نقش پول‌های کثیف در انتخابات مجلس و شوراها بیشتر است. دلیل آن هم تعداد بالای کاندیداها در این دو انتخابات است. گستردگی حوزه‌های انتخابیه در این دو انتخابات و تعداد بالای نامزدها، کنترل منابع مالی شرکت‌کنندگان در این انتخابات و حامیان آنها را مشکل می‌کند و از سوی دیگر با توجه به این‌که در برخی حوزه‌‌های انتخابیه با جابه‌جا شدن چند هزار رای، نتیجه تغییر می‌کند آنهایی که به دنبال استفاده از پول کثیف هستند در این دو انتخابات، احتمال بیشتری برای نتیجه دادن اقداماتشان متصور هستند.
البته در مورد انتخابات مجلس خبرگان هم به لحاظ گستردگی حوزه‌های انتخابیه و تعداد کاندیداها با چنین شرایطی روبه‌رو هستیم اما دارندگان پول‌های کثیف به لحاظ ماهیت این مجلس و چهره‌هایی که در آن حضور می‌یابند طمع کمتری نسبت به نقش‌آفرینی در این انتخابات دارند.
هرچه هست این‌که اکنون در آستانه انتخابات مجلس، هشدارهای زیادی نسبت به نقش پول‌های کثیف در این انتخابات داده شده است و ارکان مختلف نظام و قوای سه‌گانه دغدغه‌های جدی در این‌باره مطرح می‌کنند.

5. شگردهای دارندگان پول کثیف
حضور پول‌های کثیف در انتخابات به روش‌های مختلف صورت می‌گیرد که برخی از آنها شناخته شده و معروف و برخی دیگر از آنها زیر پوستی‌تر هستند. از جمله متعارف‌ترین روش‌های استفاده از پول‌های کثیف، مرتبط شدن کاندیداها با برخی اسپانسرهای تبلیغاتی مجوزدار است که در ظاهر کار غیرقانونی صورت نمی‌گیرد اما کاندیدایی که از این طریق به مجلس راه می‌یابد عملا خود را وامدار اسپانسرهای تبلیغاتی خود می‌داند.
مصطفی پورمحمدی که مسؤولیت‌هایی چون وزارت کشور و رئیس سازمان بازرسی را در مقاطعی بر عهده داشته در یک برنامه زنده تلویزیونی با اشاره به حضور پول‌های کثیف در انتخابات گفت: در کشور ما برای اینکه یک نامزد انتخاباتی رأی جمع کند، نیاز به هزینه‌های تبلیغاتی دارد و در خیلی از مناطق و با توجه به اینکه معمولا افرادی که کاندیدا می‌شوند از سطح متوسطی از نظر ثروت و دارایی برخوردارند و خود امکان تبلیغات ندارند، خواه‌ناخواه به افراد مختلفی مراجعه می‌کنند که این موضوع همیشه زمینه ظهور مشکل برای ما بوده است و این یکی از دلایلی بوده که افراد زیادی در انتخابات مختلف ردصلاحیت شدند‌.
اما در برخی موارد شاهد حضور پول‌های کثیف به شکلی سازمان‌یافته‌تر و عمده‌تر هستیم بدین شکل که برخی جریان‌ها و مافیای سیاسی-اقتصادی تلاش می‌کنند با هزینه‌کرد پول‌های کثیف تا جایی که امکان دارد در تمام مراحل انتخابات از معرفی کاندیدا و محتوای شعارهای تبلیغاتی او گرفته تا مراحلی از جمله گزینش و شمارش آرا اعمال نفوذ کنند. در این زمینه می‌شود به برخی اظهارنظرهای فعالان سیاسی در زمینه نقش‌داشتن پول در تهیه لیست‌های انتخاباتی اشاره کرد. به عنوان مثال در انتخابات مجلس دهم فهرست مشترک نامزدهای جریان‌های همسو با دولت که با نام و عنوان لیست امید در عرصه انتخابات رخ نمود به فاصله اندکی زمینه اختلافات زیادی را میان اعتدالی‌ها و اصلاح‌طلبان فراهم آورد. در همین زمینه الهه کولایی عضو شورای عالی سیاستگذاری اصلاح طلبان در گفت‌و‌گویی حضور افراد جویای نام را که بدون توجه به شاخصه‌های شایسته سالاری در فهرست امید قرار گرفتند ناشی از خروجی پول و قدرت دانست و اظهار داشت: همیشه پول و قدرت در حوزه سیاست تأثیرگذار هستند. برخی کاندیداها از طریق رانت وارد لیست امید شدند و من این مسأله را تکذیب نمی‌کنم. در انتخابات شورای شهر نیز بار دیگر حضور افراد گمنام در فهرست امید زمینه گفت و گوهای زیادی را میان هواداران دولت فراهم کرد. در همین زمینه روزنامه آفتاب یزد از ناگفته‌های چینش نامزدهای شورای شهر در لیست امید روایت کرد؛ این روزنامه اصلاح‌طلب از نقش‌آفرینی یک «کارگزارانی شاخص» خبر داد و در همین راستا نوشت: « یک منبع آگاه توضیحاتی را در مورد ماجرای درخواست دو میلیارد تومان از برخی کاندیداهای شورای شهر تهران برای حضور در لیست امید ارائه داد. همچنین سعید حجاریان که از او به عنوان یکی از مهمترین نظریه‌پردازان جریان اصلاحات نام می برند در یادداشتی با عنوان قدرت به مثابه کالا نوشت: ما شاهد آن هستیم که از طرفی بعضی از پست‌های سیاسی مانند وزارت، قضاوت، مدیریت کل، سفارت، ریاست بانک و … را از پیش می‌خرند و از طرف دیگر افراد را در جایگاه‌های مختلف همچون کالا در تملک خود درمی‌آوردند.» از این نمونه‌ها البته می‌توان در سایر جریان های سیاسی هم سراغ گرفت و نباید چنین مسائلی را منحصر به یک جریان و دو جریان دانست.

فتاح غلامی

گروه سیاسی